DIVLJENJA JE DOSTOJAN OVAJ MALI SRPSKI NAROD: Ovo je prvih 130 godina srpsko-američkih odnosa

Godine 1882, četiri leta nakon što je dobila nezavisnost, Srbija je postala kraljevina. Jedna od retkih nacionalnih država svog doba, jasno definisana, ustavno uređena, parlamentarna monarhija sa formiranim političkim partijama i uspostavljenim glasačkim sistemom bila retkost čak i u tada modernoj Evropi.

Odnosi Sjedinjenih Američkih Država i Srbije traju više od 130 godina. Tokom ovog perioda, dva naroda koja dele mnogo više nego što se može zaključiti na prvu pomisao, svoju saradnju su prilagođavali vremenima pred njima. Srbija i SAD su početkom 20. veka bili ekonomski partneri, tokom oba svetska rata saveznici a između ratova su produbljivali svoje ekonomske odnose.

Dobra saradnja je potrajala sve do početka devedesetih godina 20. veka. Tada, posle više od sto godina intenzivne saradnje, podrška i dobri odnosi su nestali u kovitlacu krvavog građanskog rata koji je potresao Balkan i celu Evropu. No, krenimo redom. Krajem 19. veka u Evropi je vladalo veliko komešanje. Neprekidna trka za kolonijama ujedinjene Nemačke i Italije, kao i velika etnička heterogenost stanovništva novoformiranih država, stvarali su vrlo napetu atmosferu. U takvoj Evropi Srbija je uspela da izbori svoju nezavisnost. Bio je to ogroman uspeh mlade države koja je od svog nastanka imala jasnu politiku prema svima onima koji su se osećali kao Srbi.

U godini kada je Srbija postala kraljevina, mladi poslanik Narodne radikalne stranke, Nikola Pašić, održao je govor u parlamentu. Poslanicima je objasnio važnost saradnje sa Sjedinjenim Američkim Državama u vremenima pred njima. Pašić je tada rekao: Amerika je jedna silna država i na suvu i na moru, koja se može meriti među najveće i najsilnije države, ona je zaključila ugovore sa Francuskom, Engleskom, Nemačkom itd.

Dakle, što god je mogla dobiti od ovih sila, ona je dobila, a sve druge sile opet što su god mogle dobiti od nje one su dobile. Pa zar se može pretpostaviti, gospodo, da ćemo mi, ovako mala i slaba Srbija, moći nešto više dobiti i izvući od Amerike, nego što su ove druge sile dobile i izvukle? Ovo je bio samo jedan od detalja diskusije u parlamentu o tome da li treba potpisati ugovor sa SAD o ekonomskoj saradnji i diplomatskom predstavljanju.

Posle nekoliko dana rasprave, parlament je usvojio odluku. Ostatak posla bio je na američkom Kongresu koji je svoju odluku doneo bez ikakve diskusije. Nedugo zatim, gospodin Judžin Skajler se našao u Beogradu i predao svoja akreditivna pisma. Treba razumeti važnost ugovora s obzirom na vreme kada je potpisan. Često se gubi iz vida da su Sjedinjene Američke Države sve do završetka Drugog svetskog rata bile izolacionistička sila, država okrenuta sebi i svojim problemima.

Njihov upliv u međunarodne probleme je uglavnom sezao najdalje do Južne Amerike. Uz nekoliko izuzetaka u Aziji, američka administracija se uglavnom držala svojih teritorija. U oba svetska rata SAD su ušle sa zakašnjenjem. Bilo je potrebno dosta debate u američkim političkim vrhovima kako bi se odlučili na ovaj korak. Shodno tome, jasno je koliku je vrednost ugovor imao za Srbiju. Sjedinjene Države ne samo da su priznale i gledale na Srbiju kao na sebi jednaku, već su i uspostavile stabilne ekonomske odnose koji će utabati stazu budućoj saradnji.

Srbiji milion američkih dolara od izvoza šljiva

U praksi, saradnja SAD i Srbije je bila dobra, i pored velike geografske udaljenosti. Srbija je prepoznala svoj strateški potencijal i okrenula se masovnoj proizvodnji i izvozu poljoprivrednih dobara, u skladu sa svojim privrednim mogućnostima. Podaci govore da je Srbija uspevala da izveze suvih šljiva u vrednosti od milion dolara u Sjedinjene Države. Kada se uzme u obzir inflacija i vrednost dolara tog doba, jasno je koliko je zapravo visoka ova cifra. Srbija je imala i drugih stvari da ponudi američkom tržištu: izuzetan sir, vino vrhunskog kvaliteta i čitavu lepezu ostalih proizvoda. Nisu samo poljoprivredni proizvodi nalazili svoj put preko okeana. Mladi i talentovani ljudi, poput Mihajla Pupina i Nikole Tesle, takođe su se našli na prekookeanskim brodovima. Svojim radom i visokim naučnim dostignućima još više su učvrstili odnose dve zemlje.

Kada je počeo Prvi svetski rat, Srbija se našla potpuno okružena neprijateljima. Uprkos velikoj snazi protivnika, srpska vojska je uspela da odnese dve prve savezničke pobede u Velikom ratu. Posle pobeda na Ceru i Kolubari Njujork Tajms (New York Times) je pisao: Bile su odštampane posmrtne liste za Srbiju, divljenja je dostojan, čuđenja je dostojan ovaj mali srpski narod, koji u prah i pepeo satire armiju jedne moćne carevine.

Godine 1915. srpska vojska je ipak poklekla pred mnogobrojnim nadirućim silama i krenula u povlačenje preko Albanije. Stradanje srpskog naroda ostalo je zabeleženo kao jedno od najvećih u istoriji ratovanja. Slike razorene Srbije i njenog stanovništva koje se sa kraljem na čelu povlači preko snegom okovanih albanskih planina, uzdrmale su ceo svet. Saveznici su čekali srpsko stanovništvo na Krfu, dok su se na drugoj strani Atlantika vodili pregovori o tome da li Amerika treba da uđe u rat.

Mihajlo Pupin, svetski poznat i univerzalno cenjen naučnik, često je razgovarao o situaciji u Srbiji sa svojim bliskim prijateljem, Vudroom Vilsonom, tadašnjim predsednikom Sjedinjenih Američkih Država. Pupin je pokušavao da predoči situaciju u Srbiji i služio je kao najbolji ambasador srpskog naroda u SAD tada. Njegovo prijateljstvo sa Vilsonom, kao i veliki uticaj koji je imao u američkim akademskim krugovima, skrenuli su pažnju američke inteligencije na problem Srbije.

Godine 1917. Vudro Vilson odlučuje da se Srbiji šalje milion dolara pomoći mesečno kako bi vojska mogla da se ponovno naoruža a država stane na noge. Nedugo zatim, srpska delegacija je krenula put Amerike kako bi zatražila podršku za probijanje Solunskog fronta. Oni su, takođe, predočili svoj plan ujedinjena svih Južnih Slovena u jedinstvenu državu. Iste godine, Vudro Vilson drži govor u Kongresu gde predstavlja svojih čuvenih 14. tačaka. Ovaj dokument je definisao svetsku politiku s početka 20. veka. Liberalnog duha, Vilson je u srž dokumenta uvrstio svoja uverenja o pravu na nacionalno samoopredeljenje. U tački 11. direktno spominje Srbiju: 11. evakuacija Rumunjske, Srbije i Crne Gore te slobodan prilaz moru za Srbiju.

Ovom događaju u Kongresu prisustvovala je i srpska delegacija. U trenutku kada su Sjedinjene Države započele sa mobilizacijom, širom američke istočne obale javljaju se plakati koji pozivaju na pomaganje srpskom napaćenom narodu.

Srpska vojska je uz pomoć saveznika probila Solunski front i oslobodila teritorije na kojima su živeli Južni Sloveni. Deset meseci posle objavljivanja Programa od 14. tačaka, Veliki rat se završio i mir je ponovo zavladao Balkanom. Dobra saradnja SAD i Srbije se nastavila. Vođeni Vilsonovim uverenjem o pravu na samoopredeljenje, SAD su prve priznale Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, dajući joj preko potrebni legitimitet. Period do završetka Prvog svetskog rata se smatra zlatnim dobom srpsko-američkih odnosa i idealom kome dve države treba da streme i danas. Budućnost, kao što ćemo i videti u narednim tekstovima, donela je mnogo više turbulencija nego što se iko nadao.

(srpskiakademskikrug)