Tumačenje sad već višegodišnje oružane krize i oružanih sukoba u Siriji, koji su nagnali u beg polovinu stanovništva, nalikuje tumačenjima ratova na području nekadašnje Jugoslavije: što više pokušavate pojednostaviti objašnjenje, to veću nepravdu nanosite interesima političkih, nacionalnih i verskih grupa, naročito manjina.
Na drugoj strani, svako ozbiljnije objašnjenje uvlači nas sve dublje u komplikovanu i slojevitu prošlost odnosa stanovnika Bliskog istoka, kako međusobnih, tako i s njihovim nekadašnjim osvajačima, kolonizatorima, neostvarenim gospodarima i ostatkom sveta.
Ratni haos naterao je gotovo 11 miliona nesrećnika, točno polovinu predratnog stanovništva, da napuste svoje domove. Više od pet milijona i dalje su u Siriji kao prognanici, četiri miliona su u relativnoj sigurnosti susednih zemalja, dok tek neznatni deo uspijeva da dođe do Evrope, koja ih sve nevoljnije prihvata.
Zašto je izbio sukob u kojem se naizgled svi bore protiv svih? Malo tko još veruje u verziju da je rat izbio kad je zli diktator Bašar Al Asad oružjem pokušao da uguši demokratske težnje naroda koji se, ohrabren (barem delimičnim) uspehom arapskog proleća u Tunisu, Libiji i Egiptu, digao protiv režima. Kako prihvatiti taj odgovor kad se zna da u Siriji ratuje barem šest strana: pojedinačno još najveće i tehnički najsofisticiranije i najbolje opremljene snage, vojne i policijske, i kontrolu nad najvećim brojem (preostalog) stanovništva i dalje drži vlast Sirijske arapske republike.
Ekstremistički DAIŠ (koga ne treba zvati po engleskoj skraćenici ISIS, jer je kod nas uobičajeno koristiti izvorne akronime, a DAIŠ znači Islamska država Iraka i Levanta), paravojska samoproglašene Islamske države koja muslimanima nastoji da se predstavi kao hilafet (kalifat), zajednica koja će napokon pod jednom, verskom i šerijatskom vlašću, ujediniti sve muslimane sveta.
Sledi takođe ekstremistička Nusra selefijskih uvjerenja koja se i dalje barem smatra delom Al Kaide. Tu su i razne protivladine grupe koje se samo uz dosta optimizma mogu nazvati protivasadovskom opozicijom, od kojih se većina službeno zalaže za demokratizaciju, ali svaka pod time zamišlja nešto sasvim različito od zapadne ideje demokratskih i ljudskih prava.
Kurdi, koji uspevaju da se prikažu kao ujedinjeni, pokušavaju da osiguraju fizički opstanak pred snagama DAIŠ-a, ali i političku autonomiju unutar Sirije. Ako već u ovom trenutku ne postoji nijedan saveznik koji bi podržao njihov san - državu koja bi objedinila Kurde tamo gde predstavljaju regionalnu većinu: u graničnim delovima Turske, Sirije, Iraka i Irana.
I na kraju, u borbama učestvuju i strane snage. Najveća strana paravojska je libanski šiitski Hezbolah, tvrda borbena organizacija koja se jedina među arapskim snagama može pohvaliti da je protiv Izraela dobila čak dva rata.
Šest vojnih pučeva
Tu su još i iranski instruktori, također šiitski muslimani, koji pomažu vladinim snagama i Hezbolahu, a na kraju treba spomenuti i direktno upletene nekadašnje hladnoratovske protivnike: SAD i zapadnu koaliciju, u kojoj učestvuju i sirijski susedi Jordan i Turska, čija se uloga uglavnom svodi na napade iz vazduha. Odnedavno su tu i ruske oružane snage, čiji je dolazak u sirijske baze potvrđen bez sumnje. Još se ne zna koja će im tačno biti uloga, ali nema sumnje da će ojačati silu kojom zapoveda Bašar Al Asad.
Do ustanka koji je sramežljivo započeo u proleće 2011., da bi zatim zapalio sve delove Sirije,uprkos činjenici da je od proglašenja nezavisnosti 1945. doživela šest vojnih pučeva. 1970. vlast u svoje ruke je preuzeo otac sadašnjeg predsednika, pilot-lovac Hafiz Al Asad.
Kao i drugim arapskim vođama, i njemu su stabilnost države i vlasti, kao i nadmetanje za prevlast i prvenstvo unutar arapskoga sveta, bili ispred individualnih prava. Asadov otac je bio jedan od glavnih pretendenata na političko nasleđe umrlog egipatskoga predsednika Gamala Abdela Nasera. General Asad smatrao je nužnim preduslovom za ostvarenje toga cilja uništenje novostvorene jevrejske države i uspostavu arapske Palestine.
Među mnogobrojnim razlozima koji su Hafiza navodili da vlada surovo ključne su dve činjenice. Prva, pripadnost manjinskoj verskoj grupi alavita, koji čine tek 10% stanovništva Sirije i koji su vekovima, zbog mističnih rituala i odbijanja da svoju veru zasnuju isključivo na Kuranu, smatrani lošim muslimanima. I druga, pripadnost arapskoj partiji Baas (uskrsnuće), koja je zagovarala svearapsko ujedinjenje na temeljima socijalizma i sekularizma i brisanje državnih granica među Arapima koje su nametnuli strani kolonijalni gospodari.
Ovo je ona neizbežna tačka na kojoj je nužno vratiti se do arapskoga Kulina Bana - ili barem do 1867. kad je Osmanska Turska proglasila Zakon o vilajetima. Osmansko carstvo nije bilo nacionalno, a ta se vlast ionako nadovezala na arapsku tradiciju koja nije poznavala nacije i države u današnjem smislu. Arapski svet zasnivao se na plemenima i pokrajinama te iako je većina regija u arapskim zemljama na ovaj ili onaj način u svesti naroda i vladalaca postoji stoljećima, sadašnje granice počinju da se stvaraju tek uspostavom osmanskih pokrajina.
Od Kulina bana do danas
Pragmatično je podeljeno ono što je Evropa znala kao Levant i Mesopotamiju, područje od obala Sredozemlja do istorijskih granica Persije, na severu omeđene Anadolijom, a na jugu nepristupačnim i neprohodnim pustinjama. Vilajeti su se bazirali na trgovačkim gradovima: Bejrut, Jerusalem, Damask... Kako bi se pokrila i velika pustinjska praznina u kojoj su živeli tek retki beduini, za sedište jednog vilajeta, iznuđenog velikim razdaljinama, izabran je Zor (Deir Zor).
Vremenom se u sedištima vilajeta naseljavalo stanovništvo i državni službenici, elita koja je stvarala i pojačavala svest o regionalnoj pripadnosti. Turska se u 1. svjetskom ratu stavila na stranu Centralnih sila, što su Britanci i Francuzi jedva dočekali kako bi poveli kampanju za preuzimanje bliskoistočnih teritorija pod sultanovom vlašću.
Preuzimanje nije išlo lako, engleska je vojska u Kutu, na obali Tigra, doživela jedan od najtežih poraza, ali sile Antante toliko su bile uverene u pobedu da su još 1916. dogovorili podelu arapskih poseda. Po Sykes-Picotovu dogovoru, Francuskoj je trebalo da pripadne teritorija od južnih turskih granica do crte koja vodi od doline reke Jordan pa severoistočno sve do Persije, Britaniji je trebalo da pripadne područje južno od dogovorene crte sve do Persijskoga zaliva, Indijskog okeana i Crvenog mora, čime bi se zemlje dotakle sa Sinajem.
Ohrabreni postignutim sporazumom, Englezi su smislili plan koji bi im osigurao najjači mogući uticaj: odlučili su u pokrajine kojima su zavladali da dovedu nove vladare. Računali su da će im tako postavljeni emiri biti zahvalni. Tako su uredili da na umesto nekadašnjih vladara Hedžasa, oblasti Arabijskog poluostrva, u kojima su Meka i Medina, dovedu Abdulaziza bin Sauda, kralja susedne oblasti Nedžd, čime je stvorena Saudijska Arabija (i čiji su svi dosadašnji kraljevi Abdulazizovi sinovi).
Ali istovremeo se nisu odrekli ni višestoletnih šerifa Meke i čuvara Kabe, dinastije Hašemita, koja se poziva na direktno srodstvo s prorokom Muhamedom. Sinovima svrgnutog šerifa Al Huseina namenili su dva nova emirata pod svojim uticajem. Fejsala je lokalni arapski sabor 1920. proglasio kraljem Velike Sirije, države čije su postojanje Englezi i Francuzi nakon samo pet meseci okončali jer im nije odgovaralo postojanje tako velike države koja prelazi granicu dogovorenih interesnih sfera.
Njegova brata Abdulaha su proglasili emirom Transjordanije, teritorije kojoj je glavni grad bio Aman. Ali veštim zakulisnim igrama London je braću navodio da poveruju kako bi im, ako budu poslušno branili engleske interese, mogao dati vlast nad Sirijom ili Palestinom, obećavajući čas jedno, čas drugo. (Fejsalova je loza u Iraku prekinuta 1958. godine ubistvom njegova unuka).
U englesko mešetarenje arapskim teritorijama se ubrzo umešala nafta, prvo u Mosulu, a kasnije i u Kuvajtu. Kako bi osigurali naftna polja u Kurdistanu, još su 1919. uverili Francuze da im ustupe teritoriju nekadašnjeg Mosulskog vilajeta u zamenu za 25% udela u kompaniji za eksploataciju nafte. Ali da ne bi sva novopronađena nafta pripala Bagdadu, London je u mape ucrtao buduću državu Kuvajt iako su Iračani oduvek tvrdili, a i iznosili argumente, da je reč o iračkoj pokrajini.
Podela zbog nafte
Francuzi su u međuvremenu u svojoj zoni vodili politiku u duhu svoje centralističke tradicije. Najviše ih je brinula mogućnost ujedinjenja Libana i Sirije pa su u njima vodili različite politike dajući Bejrutu ograničenu državnost i ustav još 1926. Službeno opravdanje Pariza bila je različita verska i etnička situacija: dok u Libanu među šiitskim i sunitskim muslimanima, maronitskim i grčkopravoslavnim kršćanima i druzima nije bilo većine, u Siriji su, iako takođe izrazito etnički mešovitoj, ipak preovladavali suniti.
Po oprobanom receptu koji je primenjivala i u drugim kolonijama, Francuska je za izabrane provoditelje kolonijalne vlasti izabrala alavite, do tada često poniženu manjinu neobične vere koju konzervativniji muslimani ne priznaju. Posle II svetskog rata konačno su sve države “Plodnog polumeseca” postale nezavisne.
Prvi pravi ispit želje za ujedinjenjem došao je stvaranjem Izraela 1948. ali su zajedničke arapske snage pokazale neusklađenost. Umesto ujedinjenja u oslobođenoj Palestini, Arapi su se počeli napadati i optuživati.
Samo pet godina kasnije dočekao ih je novi izazov: egipatski oficiri pedvođeni Naserom svgnuli su kralja, a sa njim i režim koji se umnogome još zasnivao na osmanskim i feudalnim zasadima. Nova vladajuća mantra postalo je brisanje granica i ujedinjenje svih pod sekularnim socijalizmom. Egipatska revolucija je zaista uzdrmala arapski svet, podstičući niz pučeva, između ostalih i u Damasku i Bagdadu.
Umjesto ujedinjenja - arapska sekularna Velika Trojka (Egipat, Sirija i Irak), kao tradicionalno najuticajnije države izvan onih koji će svoj ugled zasnovati isključivo na nafti, započela je lažnu igru. Kratkotrajno ujedinjenje Egipta i Sirije neslavno je propalo što je, uz niz izgubljenih ratova protiv Izraela, otvorilo vrata surovim predstavnicima partije Bas da zadobiju vlast i na njoj ostanu.
U Siriji je od 1970. vladao Hafiz Al Asad, a nakon smrti ga je, 2000. godine, nasledio sin Bašar (mesto nasljednika bilo je namijenjeno starijem Baselu, koji je poginuo ludački vozeći Maserati). U Iraku je praktično od 1976. vladao Sadam Husein, ništa manje surovo od najljućeg političkoga protivnika, koji mu je bio i najveći suparnik za mesto predvodnika svih Arapa “kad pobede Izrael i Baas dođe na vlast u celom arapskom svetu”.
Upravo je rivalstvo Hafiza i Sadama umnogome bilo uvod u današnje ratove u Siriji i Iraku. I jedan i drugi vladali su kao pripadnici manjina: Sadam kao pripadnik sunita, kojih je u Iraku bilo tek nešto više od trećine, bez mnogo skrupula dominirao je nad šiitskim muslimanima koji su činili oko polovine stanovništva i Kurdima, koje je smatrao nelojalnim (jedino u čemu se slagao s Hafizom).
(Autor: Zoran Kusovac)