Koliko je naša istorija čudna, neispričana globalno i u detaljima, najbolje svedoči primer istorijskog događaja poznatog pod nazivom Bitka na Neretvi, o kojem je, svojevremeno, snimljen i partizanski film.
U filmu nismo videli, recimo, da se na Neretvi desila situacija gdje su četnici masovno odbijali da pucaju na izmučene partizane – jer su im na toj strani bili rođaci. Niti smo videli da su partizani oslobodili četu zarobljenih četnika, koji su kažnjeni ukorom, odnosno tako što ih je Peko Dapčević samo kritikovao zbog izbora vojske u kojoj su se obreli.
Sve su prilike da političari i istoričari nisu želeli da pričaju o pozitivnim slučajevima tokom besmislenog sukoba partizana i četnika, jer te istine i ti primeri nisu odgovarali njihovoj viziji i potrebi za beskonačnom konfrontacijom. Nema sumnje da se u ovom slučaju radi o ozbiljnom moralnom propustu, koji je imao za cilj da produbi jaz u društvu, i veštački ga projektuje u dalju budućnost!
Par dana kasnije, 18. marta Petar Baćović izveštava Mihailovića: „Ovog momenta vratilo se 10 Crnogoraca nikšićke brigade koji su bili zarobljeni kod boljševika. Oni pričaju: zarobljenih je 90 u noćnom napadu… Od svih zarobljenika pušteno je 10 starih. Ostale su zadržali. Zarobljenike su vodili pred Peka Dapčevića koji ih je korio. Ubili nisu nikoga.”
Operacija Vajs- uništiti partizane i četnike!
Prema planu operacije „Vajs“, konačno uobličenom 9. januara 1943. u Zagrebu, u okviru prve faze („Vajs I“, koja je otpočela 20. januara 1943) bilo je predviđeno uništenje partizanskih snaga na Baniji, Kordunu, Lici i Bosanskoj krajini, fašističkim snagama koje su brojile 85 000 vojnika i 150 aviona. Druga faza operacije („Vajs II“) imala je za cilj uništenje partizanskih ustanika u Bosanskoj krajini i zapadnoj Hercegovini. Prema planu „Vajs III“ (treća faza) bilo je predviđeno razoružanje četnika u Dalmaciji i Hercegovini, na prostoru jugoistočno od Neretve.
U produžetku te akcije, italijansko-nemačke snage bi zarobile i razoružale četnike u Crnoj Gori koji se ne budu predali, a, na kraju, trebalo je uništiti i manje partizanske i lokalne četničke grupe između Save i Drave. Dakle, cilj operacije je bio potpuno satiranje ustanika, nezavisno da li pripadaju komunističkoj ili monarhističkoj ideologiji i vojnom pokretu.
Radi bolje vremenske orijentacije, recimo, depeše Petra Baćovića koje su predočene na početku teksta su Draži Mihailoviću poslate 13. i 18. marta 1943., a sastanak Titove delegacije sa Nemcima se desio 11. marta u Gornjem Vakufu, produžen 14. marta u Sarajevu, a finiširan krajem marta sastankom u glavnom gradu NDH!
Vrhovni štab je, preko svojih ovlašćenih predstavnika (partizanske delegacije koju su činili Vladimir Velebit, Milovan Đilas i Koča Popović), nemačkoj strani u Gornjem Vakufu (komandantu 717. pešadijske divizije) 11. marta 1943. predložio: „1) U datoj situaciji ne postoji nikakav razlog da nemački Vermaht vodi ratna dejstva protiv NOVJ s obzirom na situaciju, protivnika i interese i jedne i druge strane. Prema tome, u obostranom je interesu da neprijateljstva budu obustavljena. U vezi s tim, njemačka komanda i ova delegacija morale bi da preciziraju svoje predloge o eventualnoj zoni i pravcima ekonomskih i drugih interesa; 2) NOVJ smatra četnike glavnim neprijateljima; 3) U toku trajanja pregovora o svim ovim tačkama predlažemo prestanak ratnih dejstava između nemačkih trupa i snaga NOVJ“.
Što se tiče druge tačke, o preciziranju predloga o eventualnoj zoni i pravcima ekonomskih i drugih interesa Vrhovnog štaba i nacista, bitno je napomenuti o nemačkoj ponudi za Sandžak kao „budućoj partizanskoj teritoriji“ koju Mišo Leković, u knjizi “Martovski pregovori”, dovodi u vezu sa ponudom koju je navodno general Horstenau preko Marijana Stilinovića uputio partizanima još u avgustu 1942. godine. Naime, njemački general je tom prilikom ponudio partizanima jednu teritoriju „da se oni kao najjača vojna snaga na Balkanu primire, da će ih Nemci tolerisati, i da će na toj teritoriji partizani biti suvereni“, a zauzvrat, partizani bi dozvolili Njemcima nesmetano korišćenje sirovina i njihov izvoz u Rajh.
Dok se Tito na Neretvi vojnički i propagandno borio protiv saradnika okupatora, njegovi predstavnici Milovan Đilas i Vladimir Velebit su se u Zagrebu sreli sa tim istim okupatorima i predložili im saradnju. Istoričar Branko Petranović se o suštini vođenih pregovora u Zagrebu poziva na američkog istoričara Voltera Robertsa (Valter R. Roberts- ”Tito, Mihailovich, and the Allies, 1941-1945”, Njujork, 1973.g.) gde je Roberts tvrdio sledeće: “Partizanska delegacija je naglasila da partizani nemaju razloga da se bore protiv nemačke vojske”, i da “jedino žele da se bore protiv četnika”, te da će se “boriti i protiv Britanaca ukoliko se ovi docnije iskrcaju u Jugoslaviji!”
Obračun sa civilima i predlog o iseljavanju Srba iz NDH
Sve vreme operacije Vajs trajao je svirepi obračun okupatora sa civilnim stanovništvom. Genocidno ponašanje prema srpskom stanovništvu, po čemu su naročito ostale upamćene hrvatska 369. Pješadijska divizija (poznata kao „Vražja“ divizija ili „Crna legija“) i nemačka 7. SS divizija „Princ Eugen“, oslanjalo se prije svega na Hitlerovo naređenje iz decembra 1942. godine.
Zanimljivo je da je Zigfrid Kaše, nemački poslanik u Zagrebu, predlagao da se, po razbijanju „partizanske države“, cela teritorija koju je ona pokrivala „isprazni“ od Srba i da se oni ne naseljavaju više na teritoriji NDH, jer bi „Srbi i u novim prostorima izazivali nemire.“ Smatrao je da srpsko stanovništvo treba iseliti ili u Nemačku, ili negde negde na Istok, a na njihova imanja naseliti folksdojčere i „čiste Hrvate“.
U toku ratne operacije na Neretvi, njemačke snage su slijedile izričita Hitlerova naređenja: 1) nastaviti sa napadima prema području boksita dok se „ne razbiju sve bande, bez obzira da li su komunisti ili četnici“ i ne izvrši spajanje sa italijanskim trupama oko Mostara. Nemačke jedinice treba da ostanu u tom području sve „dok četnici ne budu razoružani, a rudnici boksita ne budu opet radili, punim kapacitetom i neometano“. Posle toga, treba „napasti i razbiti jezgro Mihailovićevog pokreta i da ovu akciju, ako za to ne budu stajale na raspoloženju italijanske trupe, izvrše samo nemačke jedinice, eventualno sa bugarskim i hrvatskim pojačanjima“.
Draža Mihailović je dobijao informacije o namerama Nemaca „da prvo likvidiraju partizane, zatim i četnike u Crnoj Gori, a potom i okupiraju Dalmaciju iz koje bi se povukli Italijani, i napisao:”Oni namerno puštaju da se mi među sobom tučemo i slabimo, da bi posle možda razmahnuli i po nama.“ Ostojić mu je pisao već 8. marta 1943 da znatne probleme stvara nedefinisan odnos sa Italijanima koji su odbili da snabdijevaju četničke jedinice potrebnim ratnim materijalom, što je bio ustupak nemačkim zahtevima za njihovim kompletnim razoružanjem.
Englezi i Nemci o “likvidaciji bandita”
Dok su četnici sarađivali sa Italijanima, a Tito pregovarao preko izaslanika sa Nemcima, njemački plan o uništenju četnika i partizana je išao svojim tokom. Plan je bio da se ta dva pokreta maksimalno uništavaju u međusobnim borbama, a da sile okupatora samo dovrše posao. U ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta od 18. februara 1943. Piše sledeće: “Okončan je prvi deo operacije „Vajs“. Naši ukupni gubici: 13 oficira i 322 vojnika, dok se 101 vodi kao nestali. Neprijateljski gubici: 6521 ubijena i 2010 zarobljeno.”
Uoči operacije na Neretvi, vođa Rajha Adolf Hitler je 16. februara 1943 poslao italijanskom Dučeu pismo sledeće sadržine: „Ma koliko izgledalo korisno podbadati jednu stranu protiv druge, ja smatram da je to veoma opasno dokle god su sve strane ujedinjene u osjećanju beskrajne mržnje prema Njemcima i Italijanima. Ja vidim naročitu opasnost u pravcu u kojem se razvija Mihailovićev pokret. Veliki broj vjerodostojnih dokumenata jasno dokazuje da taj pokret, koji je dobro organizovan i sa jasnim političkim pravcem, samo čeka trenutak da se okrene protiv nas.
Pretvarajući se da pomaže Vaše trupe, Mihailović samo hoće da se dočepa oružja kako bi mogao ostvariti svoje namjere. U interesu naših zajedničkih ciljeva, smatram da je poželjno da se Vaša 2. armija ophodi prema Mihailoviću i njegovom pokretu kao prema nepomirljivim neprijateljima osovinskih sila i tražim od Vas da izdate naređenje u tom smislu.” O ovome pismu je govorio i general Ler, 1945. godine, tokom saslušanja pred jugoslovenskim istražnim organima.
O igri Engleza u tim smutnim vremenima, i njihovoj želji da se unište partizani, najbolje je govorio sam Draža Mihailović koji je u vreme sudskog procesa koji je protiv njega organizovan posle rata, 12. juna 1946. godine, izjavio kako je britanski pukovnik Bejli, koji je u njegov štab došao 26. decembra 1942, od četnika kategorički zahtevao uništenje partizana. Zanimljiv je podatak koji je 1994. godine u svojoj doktorskoj disertaciji iznela i britanska istoričarka Heder Vilijams. Ona navodi da je Bejli očekivao četničku pobedu na Neretvi, kako bi se potom krenulo u odlučni obračun sa Osovinom. “Da je Mihailović porazio partizansku armiju, njegova pozicija bila bi znatno ojačana, jer se u Forin Ofisu smatralo da je totalno uništenje partizana uvod u stvaranje jedinstvenog fronta otpora u Jugoslaviji”, tvrdila je Heder Vilijams .
Zločin prema svom narodu
Nema sumnje, međusobni sukob partizana i četnika u Drugom svetskom ratu može se opravdano tretirati kao zločin prema sopstvenom narodu. Sve propagandne tirade o potrebi borbe protiv okupatora padaju u vodu kada se pogleda njihovo ponašanje u toku operacije Vajs. Komično je da su se četnici sa Italijanima borili protiv partizana, a Broz molio Nemce da sklope primirje da bi se on borio samo protiv četnika. To se zove borba protiv okupatora!?
Umjesto da se udruže i krenu u borbu protiv zločinačke NDH, pokušavajući da zajedničkim silama satru tu kriminalnu tvorevinu, oni su se borili za vlast u vremenima dok su u NDH radili punom snagom koncentracioni logori. I ne samo to, dok su zarobljeni partizanski i četnički simpatizeri kao taoci u logoru Banjica čekali da budu strijeljani, ukoliko se desi ubistvo nemačkih vojnika, oni su se čak i u tamnici pred smrt međusobno svađali i ubijali nadojeni međusobnom mržnjom.
Pucati na njemačke vojnike i znati da će to donijeti odmazdu nad civilima, a ujedno pregovarati sa tim istim Njemcima o saradnji, prekidu neprijateljstava, ekonomskim interesima, zajedničkoj borbi protiv Engleza, predstavlja vrhunac cinizma. A tek Englezi, koji traže od Draže Mihalovića uništenje partizana, zatim ga odbacuju, pa na kraju sravnjuju sa zemljom gradove po Crnoj Gori i Srbiji da bi naneli ekonomsku štetu oblastima koje neće biti pod njihovom kontrolom, već u sovjetskoj zoni interesa dogovorenih na Jalti!?
Sredinom novembra 1942. godine, pred početkom operacije Vajs, nemački opunomoćeni general u Zagrebu Glez fon Horstenau je pisao generalu Leru da partizani i četnici zajedno imaju u severnoj Bosni (NDH ) na raspolaganju između 85 i 105 hiljada vojnika, i da te sile prevazilaze armiju NDH. Umjesto da satru NDH, satirali su se međusobno i sa sobom u smrt odveli na stotine hiljada nesrećnih civila!
Zato u tom haosu i nečasnim igrama tog vremena, ipak treba dati prednost ljudskom ponašanju navedenom na samom početku teksta. Ne četama i bataljonima, već brigadama četnika koji nisu hteli da pucaju na Neretvi u svoje rođake koji su bili u partizanskoj vojsci, kao i partizanskom komandantu koji je zarobljene četnike ukorio i pustio na slobodu- koja je i za jedne i za druge imala u visokom stepenu pretpostavljeni smrtonosni ishod, na projektovanom kraju priče.
(IN4S)