OSAM VEKOVA SAMOSTALNOSTI SPC (4): Bogorodica Ljeviška i Dečani
Pridružujući se obeležavanju osamstogodišnjice dobijanja samostalnosti SPC, Kurir će u narednim brojevima predstaviti neke od najznačajnijih manastira - svedoke sjaja i veličine pravoslavlja u Srbiji
Crkva Bogorodica Ljeviška zidana je u Prizrenu od 1306. do 1307. godine na ostacima starijeg hrama iz XIII veka, a koji je, opet, bio podignut na mestu još starije, ranohrišćanske crkve. O poreklu prideva „Ljeviška“ ne postoje pouzdani podaci, zna se samo da je Prizrenska episkopija u svom posedu imala i mesto Ljeviš. Zadužbina je kralja Milutina.
Nakon proglašenja Srpske patrijaršije (1346), prizrenski episkopi su dobili počasni čin mitropolita, čime je i Bogorodica Ljeviška uzdignuta na stepen mitropolitskog središta. Sredinom XV veka, a usled velikih seoba Srba sa područja Metohije i susednih oblasti, položaj srpskih crkvenih ustanova je s vremenom postao veoma težak. Sredinom XVIII veka Bogorodica Ljeviška je oduzeta od pravoslavnih Srba i pretvorena u džamiju, mada neki istorijski izvori navode da je do ovoga došlo već na početku turske vladavine u Prizrenu.
Posle pretvaranja u džamiju, unutrašnjost hrama je pretrpela znatna oštećenja: freske su izubijane čekićem, pokrivene slojem maltera i prekrečene.
Ponovo su otkrivene tek za vreme restauratorskih radova u periodu od 1950. do 1952. godine, a napori na njihovoj sanaciji trajali su sve do 1976. godine.
Od dolaska NATO snaga na Kosovo i Metohiju 1999. godine, crkva je pod zaštitom nemačkih vojnika, ali su je, uprkos tome, Albanci gađali iz vatrenog oružja, zapalili i oskrnavili 17. marta 2004. godine. Deset godina kasnije otpočeli su radovi na restauraciji fresaka.
Najstarije sačuvane freske u crkvi potiču iz treće decenije XIII veka („Svadba u Kani“, „Isceljenje slepog“ i „Bogorodica Eleusa sa Hristom hraniteljem“). Prve dve se danas čuvaju u Galeriji fresaka pri Narodnom muzeju u Beogradu, dok je treća sačuvana u crkvi. Preostale freske u Bogorodici Ljeviškoj su iz XIV veka.
Manastir Dečani, jugozapadno od Peći, počeo je da zida 1327. kralj Stefan, a dovršio ga njegov sin car Dušan 1335. godine. Glavni zidar bio je fra Vito, katolički monah iz Kotora. Oslikan je kasnije, freske su završene oko 1348. godine. Manastir je posvećen Vaznesenju Gospodnjem, a freska Hrista Svedržitelja, „svevladara“, na grčkom „Pantokrator“, nalazi se u kupoli hrama.
Dimenzije i proporcije ovog zdanja - dug je 36 metara, a visok 30 - bile su neuobičajene za ono vreme i zbog njih se nazivu manastira često dodaje „Visoki“ (Visoki Dečani). I zbog razmera, Dečani predstavljaju najveći srpski srednjovekovni spomenik.
Dečanski monasi u vreme turske vlasti bili su sokolari, ali su svake godine to zvanje morali da obnavljaju, a sokolove su sami nosili sultanu u Carigrad. To im je delimično olakšavalo položaj kod turskih osvajača, ali su stalno bili na meti Albanaca.
U vreme Velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem manastir su opljačkali Turci. Tokom XIX veka obnovljena su manastirska zdanja. Između ostalog, knez Miloš Obrenović 1836. godine sazidao je jedan konak, a knez Aleksandar Karađorđević 1849. godine poklonio je ćivot za mošti svetog kralja Stefana Dečanskog.
Mošti su poslednji put presvučene 1964. godine u odeću koju je sašio tadašnji episkop, kasniji patrijarh srpski Pavle.
Dečanski živopis najveća je očuvana galerija srpskog srednjovekovnog slikarstva, prava riznica pravoslavne ikonografije. Sastoji se od preko 1.000 kompozicija sa više hiljada likova, koje svojim sadržajem predstavljaju sveukupnost znanja i verovanja srednjovekovnog čoveka. Dečanski živopisci odlično su vladali tehnikom svog zanata. Njihova freska je vezana za podlogu, boja je postojana i sačuvala je svoj intenzitet i svežinu uprkos tolikim prohujalim vekovima, tako da, u poređenju sa ostalim, pa i znatno mlađim spomenicima, ona pokazuje najveći stepen očuvanosti.
U crkvi je sačuvan ikonostas iz sredine XIV veka, a među ikonama su umetnički najvrednije „Presveta Bogomajka“ i „Sveti Jovan“. Tu je i kameni presto cara Dušana, kao i veliki bronzani polilej (svećnjak sa mnogo svetiljki) sa reljefima dvoglavih orlova i grifona, dar carice Milice.
Manastir Dečani i Saborni hram Bogorodice Ljeviške u Prizrenu nalaze na listi Svetske kulturne baštine Uneska od 2004.
Kurir.rs / Momčilo Petrović
Foto: Shutterstock