Jedan od prvih poznatih vladara je knez ili župan Vlastimir, po kome je i prva srpska dinastija dobila ime
Mnogi Srbi danas misle ili da istorija našeg naroda počinje sa usponom Nemanjića kao vladarske dinastije ili, što je posebno zabrinjavajuće, veruju u pseudoistoriju i bajkovite falsifikate o „narodu najstarijem”. Međutim, istorija Srba pre vladavine Stefana Nemanje izuzetno je bogata i bez izmišljenih priča o tome kako su Adam, Eva i Ramzes nosili šumadijske opanke.
Drže veliki deo Dalmacije
„Najstariji posredni podatak o balkanskim Srbima nalazi se u imenu Gordoservona u Bitiniji, koji se pominje 680/1. godine; ime je nesumnjivo dobio po Srbima koje su Vizantinci preselili u Malu Aziju”, piše u „Istoriji naroda FNR”. „Po imenu oni se izričito pominju već kao ‚narod koji drži veliki deo Dalmacije (stare rimske provincije)’ tek u vezi sa ustankom Ljudevita Posavskog (822)”, piše u knjizi.
Ipak, prve opširnije vesti o Srbima imamo tek iz spisa Konstantina Porfirogenita.
„Treba znati da su Srbi potomci nekrštenih Srba, koji se još zovu i Beli, koji žive s one strane Turske (Mađarske), na mestu koje se kod njih naziva Bojki, gde im je susedna Franačka, kao i velika Hrvatska. Pošto su dva brata nasledila na vlasti svoga oca u Srbiji, jedan od njih uzeo je polovinu naroda i prebegao u Irakliju, caru Romeja, i taj isti car ga je primio i za naseljavanje mu dao mesto u solunskoj temi Serviju (Srbica), koja od tada nosi taj naziv. Posle nekog vremena su ti isti Srbi odlučili da se vrate u svoje zemlje i car ih je pustio. Kada su prešli Dunav, oni se pokaju i preko stratega koji je tad bio u Beogradu, jave caru Irakliju da im on da drugu zemlju za naselje. I pošto sadašnja Srbija i Paganija i zemlja Zahumljana i Travunija i zemlja Konavljana, beše pod vlašću cara Romeja, a bile su opustošene od Avara, to car u ovim zemljama naseli iste Srbe i oni behu potčinjeni caru Romeja, a car ih pokrsti dovevši sveštenike iz Rima i, naučivši ih da pravilno vrše dela pobožnosti, izloži im hrišćansko učenje”, piše Porfirogenit.
Prvo ime
Pošto ovaj vizantijski car ovo piše u 10. veku, pitanje je koliko su iznete činjenice tačne. Međutim, ono što je zanimljivo u njegovom tekstu jeste spominjanje prvih imena srpskih vladara, koje su istoričari nazvali Vlastimirovići ili, mnogo ređe, Višeslavići i Vojislavići.
„Pošto je umro onaj isti arhont (knez) koji je prebegao caru Irakliju, njega je nasledio u vladavini njegov sin, a zatim njegov unuk, i tako redom arhonti iz istog roda. Posle izvesnog broja godina od njih se rodio Višeslav, a od njega Radoslav, a od njega Prosigoj”, piše Konstantin Porfirogenit.
Iako o Višeslavu ili, kako drugi tumače grčku verziju imena, Vojislavu nema mnogo podataka, pretpostavlja se da je vladao od 780. do 814. godine. Njegovo ime, kao i imena prvih njegovih naslednika su slovenska.
Rat s Bugarima
Prvi srpski vladar o kojem je poznato više od pukog imena jeste Vlastimir. Iako je njegova stvarna titula misterija, većina istoričara ga naziva ili knezom (arhontom) ili županom, a prvu našu vladarsku dinastiju po njemu naziva Vlastimirovići.
„Sve do vremena ovoga Vlastimira Bugari su živeli mirno sa Srbima, kao bliski susedi, voleći jedni druge, nalazeći se u službi i potčinjenosti prema carevima Romeja i primajući od njih dobročinstva. Tokom vladavine tog istog Vlastimira, zarati protiv Srba Presijam, arhont Bugarske, želeći da ih potčini, ali i ako ih je tukao tri godine, nije ništa postigao nego je čak izgubio i većinu svoje vojske”, piše vizantijski car Konstantin Porfirogenit.
Taj trogodišnji srpsko-bugarski rat vođen je sredinom devetog veka, najverovatnije između 848. i 851. godine i govori o snazi tadašnje države. Upravo zahvaljujući tom sukobu i činjenici da je kan Presijam vladao od 836. do 852. moguće je zaključiti da je Vlastimir vladao u sličnom periodu, kao i da je preminuo 851. godine.
Širenje države
Ovaj rat doveo je do ponovnog naseljavanja utvrđenih mesta, koja su dugo bila u ruševinama, a zatim je došlo i do znatnog jačanja Srbije.
„U vreme Vlastimira, vlast srpskih knezova proširila se na drugu stranu dinarskog masiva. Pre sredine devetog veka, travunjski župan povezao se s vladalačkim rodom Srbije na taj način što se Krajina, sin župana Veloja, oženio ćerkom kneza Vlastimira. Svome zetu Vlastimir je dao titulu kneza i tako je osnovana lokalna travunjanska dinastija. Ova promena bila je moguća samo u uslovima vrhovne vlasti kneževa Srbije i imala je za cilj da tu vrhovnu vlast trajno obezbedi”, piše u „Istoriji srpskog naroda” (1981).
Uspon prve srpske države u 9. veku nastavljen je i posle Vlastimirove smrti. Vlast nad zemljom tada su nasledila njegova tri sina - najstariji i prvi među jednakima Mutimir, Strojimir i Gojnik, što je bilo uobičajeno i za slovenske države, ali i za rani srednji vek.
Darovi ili danak
„Presjamov sin Boris, verujući da Bugari sad neće naići na raniji otpor, krenu na Srbiju svoju vojsku. Srbi i ovog puta ostadoše pobednici. Oni ne samo što potukoše Bugare, nego i zarobiše Borisova sina Vladimira i dvanaest bugarskih boljara. Posle sklopljenog mira, bojeći se za sebe, Boris je zamolio sigurnu pratnju do granice i dobio je u licu dvojice sinova Mutimirovih, Brana i Stevana. Oni ga, priča Porfirogenit, „ispratiše zdrava čitava do granica sve do Rasa”. Tu, kod Rasa, tj. kod današnjeg Novog Pazara, bila je, dakle, sredinom IX veka, granica raške države. Tu su, na granici, izmenjena gostinska uzdarja. Boris je dao Mutimirovićima „velike darove”, a oni njemu dva roba, dva sokola, dva psa i 90 koža. Bugari su tvrdili da je ovo davanje sa srpske strane bilo obavezno, dakle kao neka vrsta danka. Pohod Borisov, prema tome, oni nisu smatrali da je završen porazom, nego nekom vrstom dogovora. Srbi nisu bili mnogo sigurni za dalje borbe i stoga su rado prihvatili ponuđenu pogodbu; tim pre, što ih Bugari nisu dirali u posedu niti menjali njihovo unutrašnje uređenje”, piše Vladimir Ćorović u „Istoriji srpskog naroda”.
Iako je uspostavljen mir s Bugarskom, Srbija nije mirovala, već su braća počela izvesnu igru prestola.
Brutalna borba za vlast
Prva srpska srednjovekovna država nije imala stalne granice i nije poznavala pojam klasične prestonice. Ipak, jedna stvar je u njoj bila konstantna i zajednička sa kasnijom nemanjićkom Srbijom - borba za vlast sa brutalnim ishodom. Prve beleške o sukobima zbog trona govore da je već Mutimir zbacio svoju braću Strojimira i Gojnika sa mesta suvladara i poslao ih u Bugarsku kao taoce. Kraj sebe je zadržao samo bratanca Petra Gojnikovića, koji je zatim pobegao u Hrvatsku i čekao pravi trenutak da se osveti.
„Mutimira je posle njegove smrti nasledio najstariji sin Pribislav. Zatim, posle jedne godine, Petar, sin Gojnikov, došao je iz Hrvatske te je proterao s vlasti svog rođaka Pribislava i njegova dva brata (Brana i Stefana), a oni su pobegli i došli u Hrvatsku. Tri godine kasnije Brano napadne Petra, ali je bio od njega pobeđen, zarobljen i oslepljen. Dve godine posle toga, Klonimir, sin Strojimirov, pobegao je iz Bugarske i on je došao i sa vojskom uđe u jedan od gradova Srbije, Dostiniku, s namerom da preotme vlast. Petar napadne i ubije ga i nastavi vladati još 20 godina”, piše vizantijski car Konstantin Porfirogenit.
Oslepljivanje je u to vreme bilo uobičajen vid kazne političkih protivnika. Preuzeto je iz Vizantije, pod čijim uticajem je Srbija i bila, a koristili su ga čak i kasniji vladari, poput kralja Milutina, koji je zbog pobune oslepeo sina Stefana. Cilj je bio da se pretendent onesposobi za vođenje države u vremenu u kojem je fizička snaga vladara bila važna, a već lomljenje noge dovoljan razlog za odlazak s trona.
Posle burnog početka, Petar (891-918) skoro je dve decenije vladao u miru, vešto balansirajući između Bugarske, koja je pod carem Simeonom stekla veliku moć, i Vizantije, koja je odbijala da podvije rep i povuče se.
Smrt u tamnici
„Mihajlo, arhont Zahumlja, radi ljubomore dojavi Simeonu da je car Vizantinaca podmitio kneza Petra da uzme Mađare sa sobom i da pođe protiv Bugarske. To je bilo u vreme kad se dogodila bitka kod Anhilaja (917), između Vizantinaca i Bugara. Simeon, izbezumljen ljutnjom, poslao je protiv Petra, kneza Srbije, Sigricu Teodora i pokojnog Marmena sa vojskom, a oni su uzeli sobom i mladog kneza Pavla, sina Branovog. Bugari su prevarno nastupili protiv kneza Srbije i pozivajući ga na vezu kumstva i jemčeći mu da oni neće od njih imati nikakvih nevolja i tako ga prevarili da izađe k njima i zatim ga odmah vezali i odveli u Bugarsku i on je tamo umro u tamnici”, piše Konstantin Porfirogenit.
Bugarska cara Simeona (893-927) postala je najznačajnija sila na Balkanskom poluostrvu, pa ne iznenađuje što je njegova vojska srpske vladare dovodila na tron i skidala ga s njega. Prvo su utamničili kneza Petra Gojnikovića, koji je umro u zatočeništvu, i na njegovo mesto doveli Pavla Branovića, a zatim su ga zamenili Zaharijom Pribisavljevićem.
Otmica naroda
„Zaharija raskine s Bugarima i kad je Simeon protiv njega poslao vojsku, on je ubio vojskovođe i poslao njihove glave caru Vizantije kao znakove pobede. Simeon posla drugu vojsku protiv Zaharije i s njima Časlava Klonimirovića. Tada se Zaharije uplaši te pobegne u Hrvatsku, a Bugari su poslali poruku županima da oni treba da dođu k njima i da prime Časlava za svog arhonta (kneza), ali su ih obećanjem prevarili i uzeli su sa sobom sveukupan narod, i stare i mlade, i odveli su ih u Bugarsku, a zemlja ostade pusta. Sedam godina kasnije Časlav je pobegao od Bugara sa još četvoricom i ušli su u Srbiju iz Preslava i našli su u zemlji ne više nego samo 50 ljudi, bez žena ili dece, koji su preživljavali lovom”, piše vizantijski car Konstantin Porfirogenit.
On dodaje, mada je teško verovati u njegovu objektivnost jer je to vreme njegove vlasti, da je Časlav „zaposeo zemlju” i uz pomoć vizantijskog cara (misli na samog sebe) obnovio je i u nju vratio narod. Ova država bila je veća od one kojom je upravljao njegov pradeda Vlastimir, a pod Časlavom se za nju prvi put upotrebljava ime Srbija. To je bio period stabilnosti, a Časlav je vladao više od 30 godina (927-960). Ipak, ozbiljnu pretnju predstavljali su Mađari, a jedini izvor o tom periodu je Letopis popa Dukljanina, vrlo nepouzdan i problematičan.
Brutalan kraj
„Dok je vladao kralj Časlav, ugarski knez Kiš dođe sa vojskom u Bosnu, pa je pljačkaše. Tada im se kralj suprotstavi u županiji Drini. Pošto se tu zače bitka, mladić Tihomil pohrli i ubije ugarskog kneza, pa mu odseče glavu i preda je kralju. Toga dana pade nebrojeno mnoštvo ugarskog naroda na mestu koje se zove Cvilino (kao cviljenje stoke; tako su tada cvileli Ugri, dok su ih ubijali kao svinje). Kad je pak kneževa žena saznala za smrt svoga muža, ode kod ugarskog kralja i zatraži od njega pomoć i vojsku da bi se osvetila. Dobivši veliku vojsku, pođe protiv Časlava i nađe ga u Sremu. Ugri provale noću u njegov šator, i zarobljen je kralj Časlav i svi njegovi srodnici, koje zapovedi Kišova žena da se vezanih ruku i nogu bace u Savu”, piše pop Dukljanin.
Šta se dešavalo posle smrti srpskog vladara nije mnogo poznato, ali zna se da je Srbija znatno oslabila i da je verovatno to bio kraj dinastije Vlastimirovića iako postoje pojedine teorije da su Stefan Nemanja i njegova braća izdanci iste dinastije.
Kurir.rs/ Autor Andrija Ivanović Foto: Shutterstock