Na današnji dan 4. avgusta pre tačno 26 godinaHrvatska vojska započela je dugopripremanu ofanzivu na tadašnju Republiku Srpsku Krajinu iz više pravaca.
Artiljerijsko raketni udari sinhronizovano su izvedeni na sledeće gradove: Knin, Benkovac, Obrovac, Gračac, Udbinu, Vojnić, Glinu i Petrinju. Meta napada su bili kako vojni tako i civilni objekti. Počela je operacija "Oluja".
Operacija Oluja predstavljala je završnu etapu vojnih dejstava na prostoru Republike Srpske Krajine. Rezultat te operacije je bio progon više od 250.000 Srba koji su se u koloni povukli preko četiri koridora prvo u Republiku Srpsku, pa onda i u Srbiju. Malobrojno stanovništvo koje se nije evakuisalo postalo je predmet odmazde i brutalnih zločina počinjenih nad njima.
Jedna od najvećih tragedija srpskog naroda u poslednjoj deceniji 20 veka, bila je povod u leto 2018. godine da obavim jedan kraći intervju sa penzionisanim pukovnikom dr. Kostom Novakovićem, publicistom, koji se i danas aktivno bavi srpsko-hrvatskim odnosima u periodu građanskog rata (1991-1995.), koji se u Vojsci RSK nalazio na sledećim dužnostima: pomoćnik komandanta SVK za moral, informisanje, verska pitanja, pravne poslove i odnose sa međunarodnim organizacijama. U dužem periodu bio je i portparol SVK i predsednik Komisije RSK za razmenu zarobljenika i šef vojne delegacije RSK. Po funkciji bio je i član Kolegijuma komandanta SVK (GŠ SVK), do operacije Oluja.
Intervju sa gospodinom Novakovićem sam u celini objavio avgusta 2018. na svom blogu "Vojnopolitička osmatračnica". Iako je od njega prošlo četiri pune godine i dalje smatram da je veoma važn za razumevanje kako se i zašto dogodila Oluja i progon Srba. Upravo je on temeljito kao akter oslikao svu tragediju srpskog naroda u Hrvatskoj u poslednjoj deceniji 21. veka.
Gospodine Novakoviću kakav je bio karakter srpsko hrvatskog oružanog sukoba 1990 -tih godina ?
U Hrvatskoj je u čitavom periodu 1991-1995. godine vođen je isključivo građanski rat. U vreme početka secesije Hrvatske iz SFR Jugoslavije, RH nije bila subjekt međunarodne zajednice već sastavni deo zajedničke federativne države SFR Jugoslavije. Isto tako to nije bila ni Srbija, koja se optužuje kako je izvršila agresiju. Rezolucija Sabora Hrvatske O razlazu Hrvatske od SFR Jugoslavije od 8. oktobra 1991. godine je jednostrani akt i takođe nema bitnog značaja, pa ni za karakter ratnih sukoba koji su već započeli, tim prije što na tom prostoru nema vojnih jedinica iz stranih država. Skupština SFR Jugoslavije poništila je ovaj akt hrvatskog Sabora. Prijemom Hrvatske u OUN 22. maja 1992. godine (što je nedvosmisleno potvrdio i hrvatski predsjednik dr Franjo Tuđman na Trgu Bana Jelačića u Zagrebu, 1 januara 1993. godine) može se govoriti o međunarodno priznatoj državi Hrvatskoj. Međutim, ni tada se ne mjenja karakter ratnih sukoba, pošto od 19. maja 1992. godine, nema stranih trupa iz drugih država, pa ni iz Srbije, JNA je predislocirana sa prostora Hrvatske. Na teritoriji Hrvatske, odnosno Republike Srpske Krajine ostali su samo ljudi koji su rođeni na prostoru Hrvatske, odnosno Krajine.
Pored ovog tumačenja treba imati u vidu i činjenice da je Hrvatska prihvatila više sporazuma, usput rečeno koje uvek nije ni poštovala. Radi se o sporazumima o prekidu neprijateljstava: Sporazumi o primirju (Sarajevski, Ženevski), Sporazumi o premještanje JNA iz Hrvatske (Zadarski, Žitnićki, Zagrebački, Riječki, Dubrovački), svi su postignuti nakon 8. oktobra 1991. godine. Najznačajniji sporazumi, svakako je Vensov plan, prema Rezoluciji 743. Savjeta bezbjednosti UN od 21. februara 1992. godine, koju su prihvatile strane u sukobu, među njima i Hrvatska. Tamo doslovno stoji da se Mirovne snage UN trebaju angažovati sve do konačnog rješenja sukoba mirnim putem i bez ograničenja trajanja mandata, čime je i Hrvatska prihvatila da nema suverenitet na dijelu svoje teritorije.
U Hrvatskoj, pak ideologija građanskog rata i kult branitelja izdignuti su u matricu ponašanja nove Hrvatske, po kome nema rasprave već se unapred radi o odbrambenom domovinskom ratu, u kome hrvatski branitelji i Hrvatska ne mogu biti za ništa krivi pa ni za učinjene zločine i etničko čišćenje srpskog stanovništva. O tome je i hrvatski sabor doneo posebnu deklaraciju.
Slažete li se sa teorijom koja je često zastupljena sa hrvatske, ali i srpske strane da Beograd snosi veliku krivicu za pad RSK? Ukoliko DA i ako NE molio bih vaše detaljno objašnjenje?
To je u principu zamena teza. Beograd, konkretnije SR Jugoslavija (Srbija i Crna Gora) snose krivicu, ali ne najveću i veliku. Najveća krivica je na agresorskoj politici Republike Hrvatske i njenom programu Nezavisne hrvatske države, što je ostvareno, o etnički čistoj hrvatskoj državi bez Srba, što je u najvećem delu i ostvareno i o Hrvatskoj u granicama nekadašnje NDH, što jedino nije ostvareno.
Predsedništvo SFR Jugoslavije i kasnije SR Jugoslavije snose odgovornost što su se predstavljali kao zaštitnici RSK, jer su Krajini nametnuli Vensov plan (Rezolucija Saveta bezbjednosti UN br.743 od 21. februara 1992. godine/Vensov), koji je u suštini bio nepovoljan i značio je samo postupak za reintegraciju Srpske Krajine u Republiku Hrvatsku, iako je trebao biti mirovni plan, kako se i nazivao, bez ograničenja trajanja mandata sve do mirnog političkog rešenja krize. Prvi put u istoriji mirovnih snaga, iste nisu razmeštene na demarkacionoj liniji/liniji razdvajanja sukobljenih snaga i strana već na čitavom prostoru RSK po principu mrlje od mastila, znači bez smisla i nepovoljno.
O neuspehu mirovne misije UNPROFOR merodavno su govorili i predstavnici ove misije. Izdvajamo stavove Suzan Manuel, portparola ove Misije. Neposredno nakon hrvatske agresije na Srpsku Krajinu, ona je između ostalog rekla: “ Srbi u Hrvatskoj su velika tragedija… ono što se dogodilo sa RSK je ogromna tragedija i za UN, lično ne mogu da shvatim da je to moglo da se desi … mi smo došli ovde kao mirotvorci. A, desilo se da je neko dobio rat, a neko izgubio rat… Hrvatska je dobila rat. Ali ono što se dogodilo u sektoru Zapad, Sever i Jug 1995. godine, mislim na zbivanja u Zapadnoj Slavoniji i kasnije u Kninskoj regiji, neshvatljivo je. To je užasna tragedija velikih razmera… Ne samo tragedija za Srbe, nego i za Ujedinjene nacije. Naš posao je bio da održimo mir, a nismo u tome uspjeli. Nikada, a ni sada, ne uspevam da razumem kako je to moglo da se dogodi“.
Suzan Manuel je još istakla: “ Srbi su izgubili rat u Hrvatskoj. Srbi su imali loše podeljene karte u igri, a međunarodna zajednica je bila tu da im pomogne, znajući da imaju loše podeljene karte. Bilo kako, historija će oceniti, da li je to bilo legalno ili nije, ali ja lično osećam da smo mi iz UN iskorišćeni na jedan kompromitujući način“.
Iz rečenog, kao i iz obilja drugih relevantnih analiza, nedvosmisleno se može zaključiti da je Vensov plan neuspela operacija Mirovnih snaga Ujedinjenih nacija, i to na štetu srpskog naroda, konkretnije na štetu Srba Krajišnika.
Ko je naredio da se deo oficira iz RSK koji su bili na službi u VJ povuče nazad u Srbiju dva meseca pre Oluje?
Ova tvrdnja nije tačna. Naprotiv, u posljednjih nekoliko meseci u Srpsku Krajinu je došlo (mobilisano iz SR JugoslavIji) više stotina oficira, podoficira i vojnika i na taj način je pristupljeno formiranju Korpusa specijalnih jedinica RSK, čija promocija je bila na Paradi Vidovdan-95 (28. jun 1995), na poligonu Slunj uz prisustvo oko sto hiljada Krajišnika i uz direktan TV prenos. Dolaskom generala Mile Mrkšića za komandanta Srpske vojske Krajine mnogi smenjeni oficiri SVK su vraćeni na svoje ranije funkcije (medju ostalim i Kosta Novaković), a nije bilo revanšizma prema ostalim oficirima koji su ih ranije zamenili već su i oni ostali u SVK. Bilo je sporadičnih odlazaka ali ne bitno.
Veći problem bio je sa ostalim ljudstvom, prije svega sa boračkim-vojničkim sastavom. U toku očekivanog hrvatskog napada u zapadnim delovima RSK (Severna Dalmacija, Lika, Kordun i Banija) broj vojnika u Srpskoj vojsci Krajine neprekidno se smanjivao. Ukupno, prosječno brojno stanje u korpusima na zapadnom delu republike (7. severnodalmatinski, 15. lički, 21. kordunaški, 39. banijski i Korpus specijalnih jedinica SVK), u junu, julu i augustu 1995. godine, bilo je oko 36.000 ljudi. Međutim, odsutnost je bila izuzetno velika: na bolovanju; neopravdano i opravdano odsutnih boraca. Treba napomenuti da je od pada Bosanskog Grahova (28. jula 1995.) povećan broj lica koja su napustala Krajinu, te je za nekoliko dana, tačnije do 4. augusta 1995. godine, Republiku Srpsku Krajinu napustilo još oko 2.000 vojnika, a jedan broj boraca se nakon smjene odmarao. Navedeni podaci nam pokazuju da je stvarno brojno stanje Srpske vojske Krajine u zapadnim delovima republike bilo znatno smanjeno.
Kakva je uloga vlasti RSK u demoralizaciji vojske i neprestanog urušavanja njene borbene moći ?
U najkraćem, Krajiško državno i vojno rukovodstvo se sredinom 1995. godine suočilo sa gotovo nepremostivim teškoćama i problemima, koji su bitno uticali na pad Srpske Krajine u augustu iste godine. Srpska Krajina je polovinom 1995. godine bila iscrpljena po svim pitanjima: ljudskim i materijalnim resursima, političkim sukobima, nedostatkom „saveznika“ i sve manjom pomoći od dotadašnjih saveznika. Stanovništvo je osiromašilo, vojska istrošena, bez municije i goriva, dok su hrvatske snage svakodnevno jačale.
Mnogi politički i vojni analitičari se slažu sa činjenicom da na strategijskom nivou nije bio jasno definisan cilj Republike Srpske Krajine i da srpsko pitanje na nivou SR Jugoslavije, Republike Srpske i Republike Srpske Krajine nije bilo jedinstveno sagledano.
Neargumentovana i olako data obećanja rukovodećeg vrha Jugoslavije o navodnoj pomoći u slučaju hrvatske agresije, deprimirajuće su djelovala na krajiške Srbe. Činjenica je da je Srbija postajala sve više zasićena problemima Srba izvan Srbije, a posebno zbog pritješnjenosti ekonomskim sankcijama i međunarodnim pritiscima. Svrstavanje velikih sila na hrvatsku stranu presudno je uticalo na događaje u Srpskoj Krajini. Nakon pada zapadnih dijelova Republike Srpske, stvorene su pretpostavke za sazivanje konferencije u Dejtonu i potpisivanje istoimenog sporazuma. Međunarodna zajednica i svetski moćnici sve više su Krajinu „smeštali“ u okvire Republike Hrvatske. To najbolje ilustruju neke rezolucije Saveta bezbjednosti Ujedinjenih nacija i izjave međunarodnog posrednika Sajrusa Vensa, koji je isticao da je Krajina problem Hrvatske i Miloševića (Srbije).
Promena mandata UNPROFOR-a i izmjena Vensovog plana, poslužila je Hrvatskoj da Srpsku Krajinu silom integriše u svoj ustavno-pravni poredak i da izvrši etničko čišćenje nad srpskim narodom u Hrvatskoj i Republici Srpskoj Krajini. Neprekidno je postojao strah od hrvatskog pogroma, zasnovan na događajima i stradanjima Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, u toku Drugog svjetskog rata, a podstaknut je iskustvima i zločinima koje je Hrvatska vojska izvršila na Miljevačkom platou (jun 1992. godine), u Ravnim Kotarima (januar 1993. godine), Medačkom džepu (septembar 1993. godine), i Zapadnoj Slavoniji (maj 1995. godine).
Vojnim odnosom snaga Republike Hrvatske i Republike Srpske Krajine, uz ograničenost političke i vojne pomoći Republike Srpske i SR Jugoslavije, nije se mogao rešiti sukob između Republike Hrvatske i Republike Srpske Krajine u korist Krajine. Srpska vojska Krajine je ostala sama, nasuprot Hrvatskoj vojsci, Hrvatskom vijeću odbrane i muslimanskoj vojsci Federacije Bosne i Hercegovine. Borački kadar SVK je bio patriotski orijentisan za odbranu, ali u Srpskoj vojsci Krajine je ostalo malo profesionalnih oficira i podoficira da bi njihov stručni i rukovodeći uticaj bio na potrebnom nivou. U međuvremenu, Hrvatska je već bila osposobila svoj oficirski kadar. Smene oficira u SVK su bile neuobičajeno česte i bez vojnog opravdanja. To je samo zbunjivalo borce i narod u Srpskoj Krajini. Linijski postavljen operativni raspored SVK je bio finansijski skup, za borce zamoran, a za rad privrede neizdrživ.
Ratni profiteri su neprekidno razarali krajišku odbranu i državu, naročito su ugrožavali moral boraca i stanovništva. Rukovodstvo Krajine nije izvuklo pouku iznovostvorene Muslimansko-hrvatske federacije iz proleća 1994. godine, kada su se SAD angažovale na stvaranju i pomoći ovoj koaliciji. Tada je bilo jasno da bez zajedničkog operativnog djelovanja Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine neće biti uspešne odbrane. Međutim, inicijativa skupština Republike Srpske Krajine i Republike Srpske, radi ujedinjenja dveju zapadnih srpskih država, nije bila ozbiljno shvaćena. Ova inicijativa je poslužila političkim rukovodstvima za tekuće potrebe i međusobno razračunavanje. Konkretnije, inicijativa o ujedinjenju Republike Srpske i Republike Srpske Krajine služila je isključivo radi jačanja pregovaračkih pozicija političkog rukovodstva Republike Srpske. Srbi iz RS i RSK se nisu prilagođavali situaciji koja im je bila nametunuta. Rukovodstvo RSK se nije dugo vremena znalo izboriti za mirno rješenje problema, a nije pripremalo svoje oružane snage za dugotrajnije vođenje rata.
Nastale podele na relaciji Milan Martić, predsednik RSK i general Milan Čeleketić, komandant SVK (policijska i vojna komponenta), s jedne strane i Borislav Mikelić, predsjednik Vlade RSK i pukovnik dr Rade Tanjga, ministar odbrane (trgovačka i vojnocivilna komponenta), s druge strane, usložila je političku situaciju u Srpskoj Krajini. Uslovila je i političko-teritorijalnu razjedinjenost na zapadni dio sa sjedištem u Kninu i istočni dio sa sjedištem u Erdutu, odnosno Vukovaru. Deo krajiškog rukovodstva je delovao izolovano. Više od dva meseca (sedamdeset i tri dana) nije bila izabrana Vlada Krajine. Nakon gubitka Zapadne Slavonije, početkom maja 1995. godine, dodatno je usloženo stanje u Republici Srpskoj Krajini. Umesto konsolidovanja redova, nastavljeno je podvajanje. Angažovanje Vojske Republike Srpske prema muslimanima u Srebrenici, Goraždu i Žepi, uz istovremeno zapostavljanje opasnosti od strane Hrvatskog vijeća odbrane na pravcu Livno-Grahovo-Drvar, doprinijela je okruženju Knina i južnih dijelova Srpske Krajine. Taj problem se počeo javljati krajem 1994. godine padom Kupresa, Glamoča, a kasnije padom Grahova i prilaza Drvaru.
U trenutku kada je otpočela hrvatska agresija, 4. augusta 1995. godine, sve oči su bile uprte u maticu Srbiju i Republiku Srpsku. Shvativši da neće biti očekivane i obećane pomoći, donešena je Odluka o evakuaciji stanovništva iz Severne Dalmacije i ličke opštine Gračac.
Odlukom je samo sankcionisana već postojeća evakuacija stanovništva i boraca, koji su se nalazili kod kuća. Evakuacija je, praktično, počela od ranih jutarnjih časova, neposredno po izvršenju hrvatske agresije. U nastaloj situaciji, pojedini komandanti i komandiri jedinica Srpske vojske Krajine se nisu dobro snašli. Umesto organizacije odbrane, težište aktivnosti je prebačeno na zaštitu stanovništva i zaštitu vlastitih porodica, koje su se nalazile neposredno iza linija fronta. Napuštanje položaja pojedinih jedinica, dovelo je druge jedinice SVK u poluokruženje ili okruženje.
Srpska vojska Krajine se povlačila s narodom. Povlačenje Vojske nije bilo proizvod vojničkog poraza i razbijanja na frontu. To je bio plod nepostojanja jasne granične linije između fronta i pozadine, vojnika i domaćina, borca i glave porodice. Srpski narod u Slavoniji, Dalmaciji, Hrvatskoj i Krajini je tokom višestoljetne historije održao svoju biološku masu za budućnost. Opstao je stoljećima pod vlašću Mletačke Republike, Turske, Austrougarske i Francuske. Opstao je dok je bio sam u okruženju drugih naroda, a doživio je najveći pogrom i stradanja dok se nalazio, sa svojom maticom Srbijom, u sastavu prve i druge Jugoslavije, koju su razbijali hrvatski poglavnik Ante Pavelić, u toku Drugog svjetskog rata i hrvatski vrhovnik Franjo Tuđman, početkom devedesetih godina dvadesetog stoleća.
Analizirajući razvoj događaja, moglo bi se grubo konstatovati da je propuštena mogućnost razmatranja opstanka Srpske Krajine u formi političko teritorijalne autonomije u granicama Republike Hrvatske. Moglo se inzistirati na političko-teritorijalnoj suverenosti Srba na njihovim etničkim prostorima u Hrvatskoj. Propuštena je i mogućnost ozbiljnijeg razmatranja predloga i prihvatanja „Plana Z-4“, kojega je predložila „mini kontakt grupa“ i kojega je Sabor Hrvatske već bio odbacio. Grubim odnosom prema raspravi o ponuđenom planu, izgubljen je stečeni ugled kod međunarodne zajednice. Dugi pregovori sa Hrvatskom o takozvanim ekonomskim pitanjima iscrpljivali su snagu i značajno su uticali na slabljenje Srpske Krajine. Može se postaviti i pitanje da li su zahtevi Srba prema Republici Hrvatskoj bili svedeni u realne okvire, shodno promenjenoj političkoj situaciji u okruženju i stavovima velikih sila. U svakom slučaju, potrebno je jasno istaći da Republika Hrvatska nikad nije bila spremna da srpskom narodu, kao konstitutivnom narodu u bivšoj Austro-ugarskoj monarhiji, SFR Jugoslaviji i SR Hrvatskoj prizna status ravnopravnog naroda, sa pravom na samoopredjeljenje na historijskim prostorima Vojne Krajine i ostalim etničkim srpskim prostorima.
Koji vojni faktori su doprineli porazu RSK iako HV prvog dana Oluje nije uspela ništa da zauzme, naprotiv 2 korpusa SVK su čak preuzeli inicijativu? Gde je došlo do kraha?
Protiv 260.000 Srba u zapadnim delovima Republike Srpske Krajine, od kojih su 36.000 bili vojnici, krenulo je preko 200.000 naoružanih lica iz Hrvatske (80.000 profesionalnih vojnika i 120.000 vojnika u rezervnim domobranskim snagama i pripadnika MUP-a), ekvivalenta 70 brigada i 16 domobranskih pukovnija, čemu treba dodati jedinice Hrvatskog veća odbrane iz Hrvatske zajednice Herceg-Bosne (Bosna i Hercegovina), sa oko 12.000 vojnika; snage 5. muslimanskog korpusa (armija bosanskih Muslimana-Bosna i Hercegovina, sedam brigada sa oko 15.000 ljudi), i neposredna podrška snaga NATO.
Agresorskih vojnika bilo je koliko i stanovnika u ovom delu Srpske Krajine. U početku hrvatske agresije na RSK jedinice SVK su bile na svojim odbrambenim položajima i pružile značajan otpor. Pored toga, rukovodstvo RSK i Glavni štab SVK tražili su od komandanta UNPROFOR-a da svojim autoritetom zaštiti civilno stanovništvo RSK i pripadnike Ujedinjenih nacija, koji su napadnuti na više punktova. Tražena je i obećana i planirana pomoć Republike Srpske i SR Jugoslavije, posebno zbog usvojenog zajedničkog plana odbrane tri vojske – Vojske Jugoslavije, Vojske Republike Srpske i Srpske vojske Krajine.
Radio-stanice, posebno Radio-televizijska stanica Knin uglavnom su ćutale, pošto su bile pogođene prvim hrvatskim granatama i bilo je prekinuto napajanje električnom energijom. Dugo vremena je trebalo da se stanice osposobe za rad. Prve informacije date su preko Radio-Beograda, uz posredovanje Informativne službe Generalštaba Vojske Jugoslavije. Informacije emitovane između 14.30 i 15.00 časova bile su optimističke. Takvo je bilo i stanje na linijama odbrane Republike Srpske Krajine. Borci SVK i stanovništvo RSK bili su maksimalno napregnuti. Nisu ih plašila artiljerijska dejstva i napadi hrvatske i muslimanske vojske. Međutim, deo stanovništva i dio boraca koji su bili kod svojih kuća odmah sa početkom agresije krenuo je na komunikacije prema Republici Srpskoj i SR Jugoslaviji.
Situacija se počela usložnjavati, pomoći nema ni u najavi. Čak i 11. vukovarski korpus SVK nije otpočeo planirani protivnapad. Zbog hrvatskih prodora zapretilo je odsijecanje Sjeverne Dalmacije i teritorije opštine Gračac u Lici, sa stanovništvom i Srpskom vojskom Krajine. Zbog toga je Vrhovni savjet odbrane RSK (Milan Martić, predsjednik RSK; Tošo Pajić, ministar unutrašnjih poslova, general Mile Mrkšić, komandant SVK, uz telefonsku saglasnost, dr Milana Babića, predsjednika vlade RSK, koji se nalazio u Beogradu, a nije bilo mogućnosti za konsultovanje petog člana VSO . pukovnika Milana Šuputa, ministra odbrane), 4. augusta 1995. godine, u 16.45 časova raspravljao je o evakuaciji civilnog stanovništva sa prostora Severne Dalmacije i opštine Gračac u Lici. Donešena je odluka o evakuaciji civilnog stanovništva koju je potpisao Milan Martić.
Zašto se ništa nije preduzelo kada je HV došla u zaleđe Knina osvajanjem Livanjskog polja i zauzimanjem Dinare?
Sa vojnog aspekta sudbina Srpske Krajine bila je veoma blisko povezana sa sudbinom odnosno strategijskim položajem Vojske Republike Srpske. Dok je Vojska Republike Srpske bila dovoljno jaka u zapadnim dijelovima ove Republike, Srpska Krajina je bila relativno sigurna. Nakon hrvatskog ovladavanja operativnim pravcem Livno-Glamoč-Grahovo, jula 1995. godine, Hrvatska je odmah pokrenula svoje oružane snage na RSK, a nakon gubitka Grahova i prevoja Derala na komunikaciji Drvar-Grahovo-Knin, sudbina RSK je sa strategijskog aspekta bila veoma neizvjesna. Srpska vojska Krajine je angažovala značajan deo snaga na pokušaju povratka Bosanskog grahova i čuvanja koridora prema SR Jugoslaviji (Srbiji i Crnoj Gori), pre svega zbog snabdevanja vojske i stanovništva. Ovakvim angažovanjem jedinica van teritorije SVK bitno je oslabila odbrane, posebno u Sjevernoj Dalmaciji. Hrvatska vojska i HVO su napredovali do nadomak Knina preko teritorije druge države, Republike Bosne i Hercegovine, pa je SVK bila znatno sužena mogućnost za angažovanje, a i bilo je uveravanje VRS da će angažovanjem jačih snaga osloboditi, odnosno povratiti izgubljene pozicije na pravcu Livno-Bosansko Grahovo-Drvar. Obećano nije učinjeno već je VRS pretrpila dalje poraze, pre svega, gubeći etničke srpske prostore u zapadnom delu Republike Srpske.
Iza Srpske vojske Krajine (SVK) ostala su skladišta odlično popunjena municijom i hranom, koja su davala mogućnost vođenja borbe još par godina, gde je koren poraza?
Ova tvrdnja nije tačna. Naprotiv, skladišta SVK bila su, gotovo ispražnjena sa municijom, gorivom, opremom (obućom i odećom) i posebno hranom. Posljednje količine goriva, municije i hrane dopremljene su par dana pre opšte hrvatske agresije od 4. augusta 1995, i to novoprobijenim putem-koridorom između Donjeg Lapca i Martinbroda prema Oštrelju i Bosanskom Petrovcu jer su komunikacije preko Bosanskog Grahova i Drvara bile ugrožene, odnosno već zauzete od strane Hrvatske vojske i Hrvatskog vijeća odbrane iz BiH. Resursi oružja i oruđa SVK, posebno artiljerije i tenkova, bili su na granici upotrebljivosti, gotovo su svi bili za generalni remont i u normalnim okolnostima i stanju nisu bili za upotrebu.
Dosta sredstava iskoristila je Vojska RS, posebno Drugi krajiški korpus. Kompletno skladište goriva i maziva Lička Kaldrma preuzela je Vojska Republike Srpske. Primera radi gorivo je crpljeno u nalazištima u Istočnoj Slavoniji, na prostoru oko Vinkovaca, prerađivano je u Pančevu. Deo goriva ostajao je u Srbiji zbog sankcija, dio je zadržavan pri prolazu kroz Republiku Srpsku za potrebe Istočnobosanskog i Prvog krajiškog korpusa SVK, a dio je ustupan Drugom krajiškom korpusu, pa je najmanja količina pristizala SVK i za ostale potrebe.
SVK je nasledila velike količine municije, posebno u skladištima za savezne rezerve i SSNO u Golubiću, Čerkezovcu, Svetom Roku i Drnišu, ali su u četvorogodišnjoj potrošnji te rezerve potrošene. Deo municije dat je VRS. Deo municije je sklonjen u nezavršene tunele na planiranoj komunikaciji od Kaldrme do Knina i u želeničkim tunelima prema Pađenima, ali u suštini to nisu bile velike količine i municija koja se najviše upotrebljavala. Kao što je rečeno najčešće korišćena municija je i dalje dopremana, ali u manjim količinama jer su količine i kod dobavljača već bile na granicama obaveznih rezervi.
Hrvatski oficiri tvrde da su oni napravili koridore za izlazak civila, da li je to tačno?
Sve do popodnevnih časova 4. Augusta nije bilo razmišljanja o evakuaciji civilnog stanovništva, a ni govora o povlačenju SVK. Oko popodneva usložava se situacija u RSK. Hrvatska vojska neprekidno granatira posebno civilne ciljeve, sračunato da vrši zaplašivanje stanovništva. Pošteđuje vojne objekte. Nema reakcije iz SR Jugoslavije, Vrhovni savet odbrane se ne oglašava, savezna vlada predsednika Radoja Kontića daje mlako saopštenje, Vojska Jugoslavije ne reaguje, Republika Srpska ne reaguje, nažalost ni 11. korpus SVK iz Vukovara ne reaguje iako ima zadatak da izvrši protivnapad na Osijek sa Baranjskom divizijom od tri brigade i na Vinkovce sa dijelovima korpusa iz Zapadnog Srema i Istočne Slavonije sa pet brigada. Poučeni iskustvom iz ranijih hrvatskih napada i posebno iz prvomajske agresije na Zapadnu Slavoniju, stanovništvo počinje da se samoorganizuje i evakuiše prema Republici Srpskoj još od ranih jutarnjih časova po otpočinjanju agresije.
Navodni koridori za izlazak civila pominju se u transkriptima sa Briona, u iskazima dr Franje Tuđmana, predsednika RH. Granatiranje civilnih ciljeva i ovi transkripti ukazuju u namjeru Hrvatske da se izvrši progon srpskog stanovništva, što je bila i jedna od optužbi na suđenjima pred Međunarodnim krivičnim tribunalom u Hagu za suđenje za ratne zločine učinjene na prostoru bivše Jugoslavije. Izjave koje su čitane preko hrvatskih sredstava informisanja i leci koji su izbacivani sa usmeravanjem kretanja srpskog stanovništva radi napuštanja RSK nedvosmisleno dokazuju na osnovnu namjeru hrvatskog vođstva da etnički očisti Hrvatsku od Srba. Pri tome, leci su bili falsifikovani, što se vidi iz oblika pečata Glavnog štaba SVK.
Zašto raketne jedinice PVO RSK nisu delovale po hrvatskoj avijaciji?
Avijacijska brigada (105.avbr) i sistemi PVO SVK, posebno 44. artiljerijsko raketna brigada PVO nije dejstvovala, što je za sada neobjašnjivo.
Uloga MPRI u izvođenju operacije Oluja?
O svrstavanju administracije SAD i nekih drugih zapadnih zemalja na hrvatsku stranu, u hrvatsko-krajiškom sukobu, bilo je dosta rasprava na nivou nevladinih organizacija, nezavisnih istraživača i u američkoj štampi. „Vašington tajms“, američki dnevnik je pisao da su SAD dale Hrvatskoj vojnu i tehničku pomoć za operaciju Oluja, da bi porazile predsjednika Srbije Slobodana Miloševića. Isti list navodi da su bivši ambasador SAD u UN i Hrvatskoj Ričard Holbruk i Piter Galbrajt, bili saučesnici u Oluji. Piter Galbrajt, bivši ambasador SAD u Hrvatskoj, u izjavi za štampu je rekao: „Mislim da su SAD zaista odigrale odlučujuću ulogu pri ujedinjenju Hrvatske. Kao prvo, nismo podržali embargo UN na uvoz oružja Hrvatskoj i Bosni. Dopustili smo Hrvatskoj da vara, kao i da se oružje transportuje u Bosnu. Mislim da je to bilo odlučujuće. Da smo zauzeli drugačiji stav, Hrvatska ne bi imala snaga za priključenje područja Krajine“.
SAD su još u novembru 1994. godine potpisale vojni sporazum za opremanje operativnog centra i vazduhoplovne baze na otoku Braču u Jadranskom moru. Prema članku objavljenom u Observeru na tom otoku su, u to vreme, razrađivani planovi operacije Oluja. Prethodno je američko Ministarstvo odbrane Pentagon sklopilo ugovor sa privatnom kompanijom Vojni profesionalni resursi INK (MPRI) o obuci hrvatskih oficira. Šef (MPRI), Ričard Grifits, rezervni američki general je doputovao u Hrvatsku nekoliko mjeseci prije Oluje i učestvovao u planiranju hrvatske agresije. Prema pisanju italijanskih novinara, mjesec dana prije hrvatske agresije, američki i njemački ministri inostranih poslova (državni sekretar Voren Kristofer i ministar Klaus Kinkel) su, na sastanku u Londonu, prenijeli hrvatskim diplomatama svoj stav o podršci i odobrenju za agresiju.
Prema nacrtu sporazuma, koji je međunarodna zajednica ponudila delegacijama Republike Hrvatske i Republike Srpske Krajine u Ženevi, 3. avgusta 1995. godine, trebalo je doći do smirivanja napetosti i zaustavljanja pripremljene vojne akcije usmjerene jednih prema drugima, u 12.00 časova u podne u petak, 4. avgusta 1995. godine. Naime, bila su dogovorena rješenja određenih pitanja na kojima je Hrvatska prethodno insistirala. To su: otvaranje dionice naftovoda navedena u Ekonomskom sporazumu od 2. decembra 1994. godine, što je podrazumijevalo i modalitete za snabdevanje gorivom i ostalim naftnim proizvodima iz Siska za Petrinju; definisanje modaliteta i vremena za otvaranje željezničke pruge između Zagreba i Splita preko Knina; pregovori u vezi završenog političkog sporazuma u vezi sa statusom Krajine, na bazi Plana Z-4; pristup podjeli humanitarne pomoći Bihaćkom džepu; implementacija mandata na osnovu Rezolucije 981. Saveta bezbednosti UN. Bilo je predviđeno da se u skladu sa pripremljenim sporazumom, a radi zaustavljanja svih vojnih aktivnosti, konsolidacije prekida neprijateljstva i buduće stabilizacije vojne situacije, održi sastanak visokih vojnih komandanata na Turnju, Kod Karlovca, u subotu, 5. avgusta 1995. godine pod pokroviteljstvom generala Žanvijea. Zbog toga je američki ambasador u Hrvatskoj, Piter Galbrajt je izjavio da ″danas nema razloga da Hrvatska ratuje protiv Srba iz Knina, pošto je srpska strana izrazila spremnost za razgovore o političkim pitanjima sa Zagrebom″. Poslije susreta s Tuđmanom, u kome je hrvatskog predsjednika obavjestio o razgovorima sa premijerom Krajine Milanom Babićem, Galbrajt je rekao novinarima u Zagrebu da su razgovori s Babićem rezultirali „vrlo značajnom promjenom“ u poziciji srpske strane.
Prema njegovim rečima, Babić se složio da započne političke pregovore sa Zagrebom i da otvori naftovod i autoput, koji prelaze preko teritorije Krajine. „Mislim da Babićeva izjava odgovara uslovima koje je postavila hrvatska vlada da ne uđe u rat sa Srbima iz Knina“, rekao je Galbrajt, dodavši da “ ne vidi razlog za rat u ovom trenutku“. Ambasador Galbrajt je u jednom intervjuu za hrvatske novine, na pitanje da li je tih dana predsjednik Tuđman spominjao etničko čišćenje ili deportaciju Srba s tih područja, odgovorio da su SAD znale o planiranju vojne akcije. Najprije ih je obavijestio ministar odbrane, a kasnije predsjednik Franjo Tuđman. Američki ambasador još jednom potvrđuje i kaže: “ Dakle, znali smo za operaciju Oluja, ali je nikad nismo odobrili. To je vrlo važno naglasiti, jer ljudi kažu kako su SAD to dobrile. To nije tačno. Ali isto tako SAD se nisu protivile“. O samoj ofanzivi Hrvatske vojske na Srpsku Krajinu, Galbrajt kaže: “ Rekli smo Hrvatskoj da, ako pokrene ofanzivu protiv Srba, mi nećemo preduzimati ništa protiv toga. Lično sam to rekao Tuđmanu na Brionima, početkom avgusta. Oštro smo upozorili Hrvatsku da ne preduzima akcije protiv civilnog stanovništva. I kad je operacija Oluja počela, uvijek smo iznova, demaršima, izjavama za javnost, protestvovali zbog lošeg odnosa prema srpskim civilima, a kao što znate, i događajem u kojem sam lično dramatizovao američku zabrinutost za loš odnos prema izbjeglicama, vozeći se na traktoru u izbjegličkom konvoju, koji je dan prije toga bio napadnut. Kao supersila, SAD te poteze nisu povukle olako, a neke su stvari u to vrijeme izazvale i nesporazume“.
O ulozi velikih sila, a naočigled predstavnika Ujedinjenih nacija, Suzan Manuel je rekla: „Dok smo naivno verovali da se događa neki napredak, za sve to vreme, u vreme embarga za naoružanje, Hrvatska se, zapravo, iza naših leđa naoružavala … na scenu stupa real-politika, sastojala se u tome što su SAD, u svakom pogledu, pomagale i podržavale Hrvatsku da i vojno reši problem celovitosti svoje teritorije na tim prostorima.
Hrvatska tvrdi da nije bilo dejstava NATO avijacije prvog dana Oluje nego da su to radili hrvatski piloti delovanje po odašiljaču Ćelavac i selu Bunić
Činjenica je da je avijacija NATO delovala po odašiljaču Ćelavac i još nekim odašiljačima na teritoriji RSK, dok je hrvatska artiljerija gađala RTV Knin i ostale radio- televizijske centre na prostoru RSK. Hrvatska avijacija je nedvosmisleno 10. augusta 1995. gađala civilnu kolonu izbjeglica kod Bravsko-Janjila na komunikaciji Bosanski Petrovac-Banja Luka.
Da li je po vama Plan Z-4 zapravo bio samo maskirovka za izvođenje Oluje ili je bio realan plan kako se danas tvrdi?
Krajem januara 1995. godine pripremljen je nacrt Plana za Krajinu, poznat pod nazivom Plan Z-4. Dokument je 30. januara 1995. godine, preko francuskog ambasadora u Zagrebu, uručen dr Franji Tuđmanu, predsjedniku Republike Hrvatske. Istog dana američki ambasador u Hrvatskoj trebao je da u Kninu uruči primjerak plana Milanu Martiću, predsedniku Republike Srpske Krajine. Martić je odbio da primi nacrt Plana, jer navodno nije bio upoznat o čemu se radi, ističući da bi plan mogao uzeti u razmatranje tek nakon produžetka mandata UNPROFOR-a krajem marta 1995. godine. Krajinsko odbijanje prijema teksta nacrta Plana dobro je poslužilo Hrvatskoj kao opravdanje za potpuno odbacivanje Plana na sednici hrvatskog Sabora. Na ovaj način izjednačeni su srpsko neformalno i hrvatsko formalno odbijanje Plana Z-4. Hrvatska je stalno uslovljavala produžetak trajanja mandata Mirovnih snaga UN promjenom naziva UNPROFOR u UNCRO i promjenom mandata kojim će snage imati nadležnost kontrole granica sa Bosnom i Hercegovinom i SR Jugoslavijom. Očito je, da je međunarodna zajednica nepotrebno činila ustupke Hrvatskoj jer za produžetak trajanja mandata Mirovnih snaga nije bila potrebna saglasnost strana u sukobu (Krajine i Hrvatske), već je za ovo pitanje isključivo bio nadležan Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija. Samom činu navodnog krajiškog odbijanja prijema Plana Z-4 pridaje se veliki značaj. Bez ikakvih argumenata je formiran stav da je Plan Z-4 bio međaš spoticanja, odnosno kraha Republike Srpske Krajine. Mnogi raspravljaju o tom dokumentu iako on nikad nije postao zvaničan akt međunarodne zajednice ni sukobljenih strana u građanskom ratu. Plan je bio zamišljen kao sporazum između predstavnika Vlade Republike Hrvatske i predstavnika entiteta označenog kao „autonomna Srpska Krajina“.
Predviđeno je da autonomna Srpska Krajina obuhvati samo sektore Jug i Sever UNPA zona pod zaštitom Ujedinjenih nacija i to ne u cjelini. Konkretnije Plan obuhvata dva srpska kotara – Knin (opštine Knin, Obrovac, Benkovac, Gračac, Donji Lapac i Korenica) i kotar Glina (opštine Glina, Vrginmost, Vojnić, Dvor i Kostajnica), ukupno 11 opština sa srpskom etničkom većinom, što je jedna trećina tadašnje Republike Srpske Krajine. Za izuzete sektore Zapad i Istok, odnosno Zapadnu i Istočnu Slavoniju, Baranju i Zapadni Srem, Plan je predviđao poseban status. Zapadna Slavonija u cjelini je trebala odmah ući u sastav Hrvatske, kao i dijelovi sektora Jug (opština Slunj, preko koje se teritorijalno razdvajaju dva srpska kotara (kninski i glinski), te opština Drniš i dijelovi opština Zadar i Gospić. Za sektor Istok je predviđen dvogodišnji prelazni period nakon koga bi, takođe, ušao u sastav Hrvatske. Izuzeće dvije trećine RSK iz Plana Z-4 i teritorijalna razdvojenost dva obuhvaćena kotara (kninski i glinski) su njegova dva ključna nedostatka.
Među pozitivne odredbe Plana spadaju: pravo na predsednika, parlament, vladu i sudove, ime, zastavu, grb, sopstveni novac, upotrebu jezika i pisma, samostalno odlučivanje i vođenje obrazovanja, kulture, stanovanja, javnih službi, poslovanja, dobrotvornih aktivnosti energetike, lokalne upotrebe zemlje, zaštite čovjekove okoline, prirodnih izvora, radio i TV, socijalne službe, turizma, potvrda o prebivalištu u Krajini, stvaranje korporacija i drugih pravnih lica, vlastita policija, takse, budžet i porez. Ovo su nadležnosti po uzoru na regione u Italiji i Španiji. Predviđeno je da ne postoje nikakvi kontrolni organi na granici Krajine i „ostalih delova Republike Hrvatske“. Zakoni koje bude usvojio Hrvatski sabor primjenjuju de u Krajini samo u pitanjima koja potpadaju pod isključivu nadležnost centralne vlade ili ako su prihvaćena od zakonodavnog tijela Krajine. Pod „isključivom nadležnošću centralne vlade“ podrazumeva se: vođenje inostranih poslova; odbrana; državljanstvo Republike Hrvatske; međunarodna trgovina.
Neke od navedenih odredbi Plana Z-4 bile su na prvi pogled primamljive. Zbog njih je Gerd Arens, nemački predstavnik u Mini kontakt grupi i jedan od autora, rekao da je plan bio „isuviše velikodušan prema Srbima“. Arens je dokazano bio pristrasan i jedan od najvećih lobista Hrvatske. Međutim, problem je u detaljima. Već smo naveli da je Plan Z-4 obuhvatao samo trećinu teritorije RSK sa razdvojena dva srpska kotara.
Plan Z-4 je predviđao potpunu demilitarizaciju Krajine u roku od pet godina od stupanja na snagu Plana, odnosno zaključenja sporazuma između Republike Hrvatske i Krajine. U tom smislu, formulisana je osnovna odredba da „Krajina neće ustanovljavati, držati ili dozvoljavati stvaranje vojnih snaga“. Potpuna demilitarizacija obuhvatala je i uništenje oružja u datom roku pod nadzorom UNPROF-a (UNCRO) . Plan nije sadržavao izričitu odredbu kakve će uniforme i oznake nositi policijske snage Krajine, što bi se moglo protumačiti da one ne moraju biti identične sa uniformama i oznakama policije Republike Hrvatske. Služba na graničnim prelazima Krajine sa Bosnom i Hercegovinom rezervisana je za policiju Republike Hrvatske. Zaključna klauzula Plana, pod naslovom „Nedjeljivost Hrvatske“ izričito utvrđuje da „ništa u ovom sporazumu neće biti smatrano da mijenja nedjeljivu prirodu Republike Hrvatske, utvrđenu u članu 1. Ustava“
Reintegracija Srba u Republiku Hrvatsku u dijelovima van teritorije „Srpske autonomije Krajine“ takođe je bio nedefinisan problem. Zapadna Slavonija nije ni pomenuta u Planu, znači da je unapred integrisana u Hrvatsku, a Istočna Slavonija, Zapadni Srem i južna Baranja su „brzovozno uvedene“ u Republiku Hrvatsku. Vladalo je opšte nepovjerenje Srba u novu hrvatsku vlast, jer je sve činjeno da se postignuti sporazumi ne ispoštuju. Vreme će pokazati da li je Plan Z-4 bio realan, da li je on predstavljao adekvatno rešenje za probleme Srba na toj teritoriji.
Polovičnim rešenjima nije se ništa postizalo zbog toga što su ostala otvorena mnoga pitanja. Već Već nakon određenog vremena došlo bi do promjene odnosa snaga i do zloupotrebe plana i njegovog nestajanja. Ostaje pitanje da li je Plan Z-4 bio utopija ili stvarnost, odnosno da li je to bio realan projekat, nezadovoljavajuće rješenje ili propuštena šansa. Odgovora može biti više. Ipak, mislim da su rešenja ponuđena u Planu Z-4 zaslužila da ih javno razmotre srpske političke vođe u Krajini. Ako je pak, međunarodna zajednica bila u pravu pri donošenju Plana Z-4 i ako su ga Krajiški Srbi bili spremni prihvatiti na pregovorima u Ženevi, 3. augusta 1995. godine i predsednik vlade dr Milan Babić sa ambasadorom SAD u Hrvatskoj, na razgovorima u Beogradu istog dana, uoči hrvatske agresije na Republiku Srpsku Krajinu, zašto tada međunarodna zajednica nije insistirala na njegovom sprovođenju i zaustavljanju hrvatske agresije. Konačno, zašto međunarodna zajednica ponovo ne aktivira primjenu svoga Plana Z-4?
Da su združene jedinice VRS i SVK zauzele Bihać 1994. i stvorila kompaktna teritorija da li bi do Oluje došlo?
U suštini Bihać su trebale zauzeti snage Fikreta Abdića, odnosno Narodne odbrane Autonomne Pokrajine Zapadne Bosne uz savezničku pomoć VRS i SVK. Pomoć Fikretu Abdiću bila je isključivo u funkciji da se dokaže kako Srbi i Muslimani mogu živjeti zajedno, odnosno jedni pored drugih, što je posebno bilo došlo do izražaja tokom 1993. godine kada su snage Fikreta Abdića i stanovništvo Velike Kladuše bili protjerani na prostor RSK na Kordunu. Vjerovatno da je Abdić uspio preuzeti Bihać i čitavu Bihaćko-cazinsku krajinu da bi bio drugi odnos snaga. Prema relevantnim pokazateljima tadašnje rukovodstvo Republike Srpske nije ni imalo namjeru da ova akcija uspije. Postoje dosta pouzdani podaci da je Radovan Karadžić često, tajno pregovarao sa predstavnicima Republike Hrvatske nudeći im koncesije na štetu Republike Srpske Krajine, tako što je obećavao Zapadnu Slavoniju, Kninsku krajinu i druge prostore na kojima su oduvijek živjeli Srbi. Njegova je opsesija bila da u podjeli teritorija Bosne i Hercegovine sa Alijom Izetbegovićem, dobije dio grada Sarajeva, a Krajina ga nije nikad interesovala, osim u slučajevima kada mu je trebala podrška. Karadžić je nedvosmisleno čitavo vreme mislio samo na Republiku Srpsku, a Republiku Srpsku Krajinu je kopristio samo kad bi trebao popraviti imidž RS i čitavo vreme je komunicirao sa dr Franjom Tudjmanom, predsjednikom RH, što nedvosmisleno tvrdi i lord Robert Oven u svojoj knjizi Balkanska Odiseja.
Kurir.rs/Andrej Mlakar