U bivšoj Jugoslaviji, državi jedne partije i stroge cenzure svega što je odudaralo od nametnutog kursa vladajuće ideologije i interesa vladajućih struktura, umetnička dela koja su direktno kritikovala režim i poredak svakako su bila nešto neuobičajeno i krajnje kontroverzno.
Nasuprot toga, režim je aktivno podsticao pravljenje pesama koje su nedvosmileno veličale život u Jugoslaviji, socijalistički poredak ili lidera Tita. Ipak, i u takvim društvenim okolnostima postojale su izrazito antirežimski nastrojene pesme koje su uspevale zaobići budno oko cenzora i biti objavljivane.
Najčešće umotane u eufemizme i metafore, predstavljale su suptilnu kritiku društvenog poretka i vladajućih garniture, koje pak ni mnogi njihovi slušaoci nisu bili u stanju prepoznati. Međutim, bilo je i onih koje su direktno i nedvosmisleno bacale rukavicu u lice režimu. Azra: Poljska u mome srcu (1981.) i Ko to tamo peva (1982.) Samo nekoliko meseci nakon pobune radnika brodogradilište u poljskom danu Gdanjsk, što će biti početak velikog bunta širom Istočne Evrope koji će dovesti do rušenja komunizma, Džoni Štulić je objavio pjesmu "Poljska u mome srcu", u kojoj se otvoreno veličaju lider pobune u Gdnajsku Leh Valesa, pokret “Solidarnost”, ali i tadašnji papa Ivan Pavao II, i sam Poljak, koji je bio jedan od najglasnijih i najodlučnijih boraca protiv komunizma i sovjetske okupacije Istočne Evrope. Emitiranje ove pjesme je bilo zabranjeno na televizijama i radiostanicama, ali je grupa izvodila na svojim koncertima.
Jedna od upečatljivih kritika na račun režima bila je i pesma "Ko to tamo peva", u kojoj se autor obraća tada već pokojnom Maršalu. Pored otvorenog ismejavanja Tita i njegovih poteza, pesma se takođe cinično osvrće i na jugoslovensku malograđanštinu i kult ličnosti koji hara u društvu.
Riblja čorba - Član mafije Zajedljiva i ciničina kritika Saveza komunista Jugoslavije, za koju je od prvog dana objavljivanja bilo jasno da je „mafija“ zapravo metafora za „partiju“. Iako je pjesma tada vladajuću partiju uporedila s mafijom i okitila je najgorim mogućim epitetima i karakteristikama, pjesma je bez problema bila objavljena i izvođena u bivšoj Jugoslaviji. Bora Đorđević, lider Riblje čorbe, kasnije je objasnio da je pjesma dobila odobrenje za objavljivanje tako što je članove državne komisije koji su bili poslani da odrede valjanost sadržaja pjesme, prije slušanja pjesme odveo u obližnju kafanu.
VIS Idoli: Maljčiki (1981.) i ceo album Odbrana i poslednji dani (1982.) "Maljčiki" je predstavljala je snažnu parodiju socrealističke ikonografije. U spotu za pesmu vidimo rudare i metalurške radnike kako poziraju, dok članovi benda, obučeni formalno u siva odela, glume komunističke aparatčike. S obzirom da Jugoslavija nije bila članica tzv. Istočnog bloka, grupa nije imala posebnih problema zbog objavljivanje ove pesme, koja se mogla slobodno emitovati. Ipak, ambasada Sovjetskog Saveza poslala je protestnu notu svim televizijskim i radiostanicama u Jugoslaviji koje su puštale pesmu. No, pesma je preživela i čak i danas predstavlja ironično (ali i nostalgično) podsjećanje na život radnika u nekadašnjoj SFRJ.
Što se tiče albuma, on je proglašen najboljim jugoslovenim rokenrol albumom svih vremena je remek-delo, a većina pesma na veoma zanimljvi način kritikuje tadašnje društvo (Poslednji Dani, kasnije nazvana Maršal jer je to bilo prvobitno ime, ali su ga promenili upravo zbog cenzure, Igrale se delije kao i sam omot ploče - napisan ćirilicom sa pravoslavnim motivima. Kako je ceo album višeslojan, o njemu je biti priče nekom drugom prilikom.
Zabranjeno pušenje - Straža pored Prizrena (1989.) Antiratna pesma Zabranjenog pušenja, benda koji je krajem turbulentnih osamdesetih proročanski najavio ono što će se u Jugoslaviji desiti u narednih nekoliko godina. Pesma u kojoj je radnja smeštena na Kosovu, krajnje kritički se suprotstavlja tadašnjim jugoslovenskim političkim dogmama o "neprijatelju koji nikad ne spava", gdje se kao najizgledniji ratni neprijatelj posmatrala Albanija, a neretko i domaće albansko stanovništvo s Kosova, te se otvoreno dovode u pitanje nametane vrednosti društva o nužnosti borbe protiv "neprijatelja" i spremnosti da se pogine za domovinu kao nečemu časnom – "Zbog sumnjive slave i tuđih grijeha/ginu mladi lavovi".
Ekatarina Velika - Još samo par godina za nas (1989.) Iako je čuvena pesma EKV, u trenutku kada je nastala, predstavljala svojevrsno predskazanje sudbine članova benda i njihovih ličnih depresija, iz današnje perspektive ona je bila mngo više od toga… Iako se u stihovima ne pominju ni Tito, ni partija, ispostavilo se kako je Milan Mladenović bio mnogo sofisticiraniji nego što se mnogima činilo, pa je čuveni hit prerastao u frapantnu istinu o uništenim životima čitavih generacija nekada zajedničke zemlje, koja se kao kula od karata srušila “samo par godina” kasnije. Svako novo slušanje energičnog hita s kraja osamdesetih godina prošlog veka to nesumljivo potvrđuje.
(Kurir.rs/A.M./NovaJuga)
Bonus video: