BEOGRAD - Na današnji dan, pre tačno 50 godina, na batajnički aerodrom sleteo je prvi primerak legendarnog sovjetskog lovca Mig-21, aviona koji već pola veka leti na nebu Srbije i koji i danas čini okosnicu lovačke avijacije Vojske Srbije.
U godini u kojoj srpska vojna avijacija slavi 100 godina postojanja, gotovo nezapaženo prolazi 50. godišnjica od dolaska u Srbiju jednog od najboljih i najdugovečnijih aviona u svetu, aviona koji je bio najbrojniji u domaćoj avijaciji i koji se najduže zadržao u eksploataciji.
U trenutku kada su stigli u Jugoslaviju, Migovi 21 su bili najmoderniji lovci u svetu i predstavljali su veliko pojačanje za Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), jer su to bili prvi supersonični (nadzvučni) presretači koji su mogli da obavljaju zadatak u svim vremenskim uslovima i noću.
Uz Mig-21 u JNA je u upotrebu ušla i K-13, prva IC vođena raketa vazduh-vazduh koja je korišćena u Jugoslaviji.
Prvih pet aviona Mig-21, tipa F-13, sletelo je na batajnički aerodrom 14. septembra 1962. godine, nakon što je otopljavanje odnosa sa Sovjetskim Savezom u vreme vladavine Nikite Hruščova omogućilo Jugoslaviji da svoju armiju ponovo oprema oružjem iz socijalističkog bloka.
Nabavka je izvedena pod šifrovanim imenom "Zadatak Romanija" i obavljena je u najvećoj tajnosti. Članovi jugoslovenske delegacije koji su putovali na pregovore verovali su da će razgovarati o kupovini licence za izradu 200 aviona Mig-19 a za postojanje ponude za nabavku novog sovjetskog lovca saznali su tek po dolasku u Moskvu.
Kako se proces preorjentisanja sa NATO zemalja na Sovjetski Savez desio na vrhuncu Hladnog rata, prošlo je gotovo dve godine pre nego je Jugoslavija objavila da je nabavila te, u to vreme najmodernije lovce - presretače.
Za njih je uvedeno i posebno jugoslovensko ime L-12 (Lovac 12), kako bi se sakrilo njihovo prisustvo u zvaničnoj dokumentaciji, što je ustanovilo tradiciju označavanja aviona u jugoslovenskom vazduhoplovstvu domaćim oznakama, koja se zadržala i do danas.
Dugo vremena su se obuka letačkog i mehaničarskog sastava i letovi obavljali u tajnosti za ostale pripadnike baze, a kuriozitet tog vremena predstavlja činjenica da su na batajničkom aerodromu, u okviru istog puka i na istoj stajanci, bili parkirani američki lovci F-86 E Sejbr i sovjetski Migovi 21, po čemu je Jugoslavija bila jedinstvena u svetu.
U svojoj pedesetogodišnjoj istoriji upotrebe, Mig-21 na jugoslovenskom i srpskom nebu leteo je u devet različitih verijanti, odnosno u tri razvojne generacije.
Za potrebe Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva (JRV), u periodu od 1962. do 1986. godine, nabavljen je ukupno 261 lovac tog tipa a avioni su popunjavali šest eskadrila 204. lovačkog puka na Batajnici, 117. puka u Bihaću i 83. puka u Prištini, kao i po jednu eskadrilu za obuku pilota, izviđačku i eskadrilu školskog puka u Puli.
Ukupno je nabavljen 41 Mig-21 F-13 (domaća oznaka L-12), 36 aviona PFM verzije (L-14), 12 izviđačke verzije R (L-14i), 25 verzije M (L-15), šest verzije MF (takođe L-15), i 91 avion u najnaprednijoj verziji Bis (L-17).
Za potrebe obuke letačkog sastava nabavljeni su i dvosedi prve, druge i treće generacije, odnosno 18 aviona Mig-21 U (NL-12), sedam Mig-21 US (NL-14) i 25 Mig-21 UM (NL-16). Kratko vreme u JRV je korišćeno desetak aviona Mig-21 iračkog vazduhoplovstva, koji su krajem 80-ih godina prošlog veka stigli na remont u Jugoslaviju i koji nikada nisu isporučeni vlasniku zbog ratnih zbivanja u obe zemlje.
Više aviona tog tipa je prebačeno u Srbiju po izbijanju rata u Jugoslaviji a pojedini su čak i korišćeni u borbenim dejstvima, leteći u jedinstvenoj pustinjskoj maskirnoj šemi. Nakon par godina oni su rashodovani i izbrisani iz evidencijske liste ali se i danas nalaze u Remontnom zavodu "Moma Stanojlović" u Batajnici.
Kako u toku građanskog rata u Jugoslaviji avioni Mig-21 nisu imali protivnike na slovenačkoj, hrvatskoj i bošnjačkoj strani, brojni lovci su korišćeni u svojoj sekundarnoj nameni, odnosno za dejstvo po zemlji, kao i za izviđanje.
Jedino obaranje strane letelice u vazdušnom prostoru Jugoslavije, još od vremena Tršćanske krize, zabeležio je upravo Mig-21 Bis u januaru 1992. godine, kada je pilot Emir Šišić oborio helikopter Evropske zajednice koji je bez dozvole ušao iz Mađarske u Jugoslaviju.
Za vreme NATO agresije lovci Mig-21, zbog tehnološke ali brojčane inferiornosti u odnosu na protivnika, nisu bili korišćeni u svojoj osnovnoj - lovačkoj nameni a nakon povlačenja Vojske Jugoslavije sa Kosova preostali avioni tog tipa iz 83. puka iz Prištine su preleteli u Batajnicu gde su priključeni 204. puku.
I danas avioni Mig-21 lete u sastavu 101. lovačke avijacijske eskadrile Vojske Srbije. U ovom trenutku Vojska Srbije raspolaže 21 avionom tipa Bis i sedam dvosedih aviona UM, ali je jedan broj proglašen suvišnim zbog isteka vremenskih resursa dok se na mlađim primercima kroz remont obavlja produžetak resursa.
Dva aviona tog tipa neprestano su u dežurstvu sistema PVO, naoružani i spremni da polete u roku od nekoliko minuta. Iako su vremešni i tehnološki zastareli, svoju vrednost pokazali su 9. maja kada su iznad Vojvodine presreli i naterali na sletanje italijanski ultralaki avion, koji je zalutao u vazdušni prostor Srbije.
Zbog isteka vremenskih i radnih resursa, kao i zbog problema sa nabavkom rezervnih delova, budućnost upotrebe Miga-21 u srpskoj avijaciji je neizvesna ali je teško verovati da će i jedan drugi avion u budućnosti uspeti da po broju primeraka i dužini trajanja prevaziđe čuveni sovjetski lovac.