Proglašenje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Beogradu 1. decembra 1918. podržali su praktično svi relevantni politički, intelektualni i verski faktori. Danas se, međutim, na jugoslovensko ujedinjenje neretko gleda kao na naivnu, katastrofalnu grešku, kao na rezultat manipulacije Srba, odnosno Hrvata, ili zavere velikih sila. Da li je Jugoslavija od samog početka bila osuđena na propast, kao što su stalne krize i krvavi raspadi početkom 1940-ih i 1990-ih pokazali?
RAĐANJE IDEJE
U 19. veku mnogi istaknuti pisci i javni radnici na Balkanu smatrali su Južne Slovene jednim narodom koji je podeljen plemenskim granicama. Oni su tada živeli u Srbiji, Crnoj Gori, Austrougarskoj monarhiji i Turskom carstvu. Ideja ujedinjenja prirodno je proisticala iz takvog stava, tim pre što su im se pred očima odvijala ujedinjenja u nacionalne države Italijana (1861) i Nemaca (1871).
Planovi o ujedinjenju postali su ozbiljniji i konkretniji posle Berlinskog kongresa 1878. godine, čije su odluke oslabile Tursku i učinile jačim Srbiju, Bugarsku i Grčku.
U Srbiji su postojale tri različite ideje o zajedničkoj državi. Prva je propovedala ujedinjenje Srbije i Bugarske, druga je bila izražena u Načertaniju Ilije Garašanina i odnosila se na stvaranje jugoslovenske države, dok je treću zastupao vojvođanski političar Svetozar Miletić i predviđala je stvaranje balkanske federacije samostalnih država.
Južni Sloveni u Austrougarskoj, kojih je bilo oko šest miliona, o ujedinjenju su razmišljali na dva načina. Prvi je bio stvaranje južnoslovenske državne jedinice u okviru Austrougarske, koju su tada činili Austrija i Mađarska, dok je drugi predviđao stvaranje nezavisne južnoslovenske države.
PROTIVNICI
Glavne protivnice jugoslovenske ideje i stvaranja zajedničke države južnoslovenskih naroda bile su Austrougarska i Nemačka. Nemački imperijalisti su težili da se preko Balkana probiju na istok, do Azije. Jedine nezavisne jugoslovenske države - Kraljevina Srbija i Knjaževina Crna Gora, odnosno od 1910. godine Kraljevina Crna Gora, predstavljale su branu takvom širenju.
Istorija srpsko-austrijskih odnosa početkom 20. veka bila je ispunjena pritiskom Austrougarske, koja je nameravala da slomi Srbiju, onemogući proširenje njenih granica i izlazak na Jadransko more, te da joj tako onemogući da postane odlučujući činilac balkanske politike. Beč je na sve načine kvario i hrvatsko-srpsku saradnju, nastojeći da realizuje svoj projekt „trojne monarhije” - da Austrougarsku reformiše tako da je čine međusobno ravnopravne Austrija, Mađarska i nova slovenska država. „Trojna” varijanta smatrana je najpogodnijom i za priključenje Srbije Austrougarskoj kad bude poražena u ratu koji je smatran neminovnim. Posle 28. juna 1914. i Sarajevskog atentata smatralo se da je takvo rešenje već gotova stvar... Kao nepomirljiv protivnik stvaranja jugoslovenske države izjašnjavala se i Italija, koja je ispoljavala teritorijalne pretenzije na istočnu obalu Jadranskog mora i njeno zaleđe. Za italijansku politiku širenja na Balkanu i prema Podunavlju stvaranje južnoslovenske države bilo je neprihvatljivo jer se novi snažni sused ne bi mirio sa italijanskom prevlašću na Jadranskom moru.
Protiv ujedinjenja južnoslovenskih naroda u jednu državu bio je i Vatikan. Sveta stolica se bojala da bi posredstvom te države i dominantne uloge Srbije u njoj ojačalo širenje pravoslavlja i slovenskog uticaja.
Sve do polovine 1918. godine, odnosno do pred kraj Prvog svetskog rata, i velike sile - saveznice Srbije - bile su protiv razbijanja Austrougarske. Smatrale su da je ona neophodna u Podunavlju kao faktor ravnoteže prema Rusiji. Tako se desilo da su u vreme kad je Srbija vodila odsudne bitke za opstanak 1914. godine na Ceru i na Kolubari, njene saveznice tajno nudile Bugarskoj Makedoniju, Rumuniji Banat, a Italiji Trst, Istru i Dalmaciju... kako bi u ratu prešle na njihovu stranu.
PRVI KORAK
Kraljevinu Srbiju napad Austrougarske zatekao je nespremnu u svakom pogledu. Politički život bio je opterećen međustranačkim borbama. Najistaknutiji političar onog vremena i šef Radikalne stranke Nikola Pašić, predsednik vlade, u prvoj polovini 1914. nije imao apsolutnu većinu u Skupštini i u nekoliko navrata je nudio ostavku pokušavajući da iznudi izbore, ali ga je kralj Petar odbijao. U takvoj atmosferi jedva da se mislilo na dalju budućnost, pa i na stvarnu ratnu opasnost. Tek početkom avgusta 1914. godine, dakle kad je rat počeo, vlada u Nišu okupila je jedan broj naučnika i dala im zadatak da formulišu program ratnih ciljeva Srbije i, u sklopu njih, predlog ujedinjenja. Taj dokument poznat je kao Niška deklaracija, a usvojila ga je Narodna skupština na zasedanju u Nišu 24. novembra 1914. godine.
Tako je nastao dokument u kojem je pisalo i ovo: „Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca. Sjajni uspeh koji ima da kruniše ovo vojevanje iskupiće obilato krvave žrtve koje današnji srpski naraštaj podnosi.”
Deklaracija je dobila zvaničan pečat i međunarodnu težinu kad je saopštena poslanicima savezničkih država koji su, zajedno sa vladom, na početku rata iz Beograda prešli u Niš. Formalno, sve je bilo u redu, ali...
U času kad je ta „deklaracija” iskazivana, vođena je najkrvavija bitka, Kolubarska bitka. Na jednoj strani bila je srpska vojska, a na drugoj austrougarska, čiju su većinu činila „braća” i budući građani zajedničke domovine - Hrvati, muslimani iz Bosne i Slovenci. Oni su u jurišima hrabrošću nadmašivali Austrijance i Mađare.
Tako je ispalo da su se za buduću zajedničku državu uz stravične žrtve borili samo i jedino Srbi, i to protiv ostalih koji će živeti u njoj. Zbog toga su neki tvrdili da im je Jugoslavija nametnuta, i to će biti klica koja će, kad proklija, dovesti do njenog raspada. Ali do toga je trebalo proći dug put...
ZA I PROTIV
U maju 1917. godine u Beču je održan skup hrvatskih i slovenačkih članova parlamenta Austrougarske. Oni su tražili ujedinjenje svih zemalja u Austrougarskoj monarhiji u kojima žive Slovenci, Hrvati i Srbi pod krunom habzburške dinastije. Kako bi parirali ovoj inicijativi, članovi Jugoslovenskog odbora već u julu 1917. godine održali su sastanak sa srpskom vladom, posle čega je objavljen takozvani Krfski pakt. Njime je predviđeno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kao nezavisne ustavne i parlamentarne monarhije pod dinastijom Karađorđević, sa jedinstvenom teritorijom i jedinstvenim državljanstvom.
Srpskoj strani, regentu Aleksandru i Nikoli Pašiću, bilo je glavno da se prihvati dinastija Karađorđevića, kao i unitarističko, a ne federativno uređenje. Predstavnici naroda koji su do tada živeli u Austrougarskoj dobili su demokratski parlamentarizam, uz opšte pravo glasa s tajnim glasanjem, što do tada nisu imali. Na dobitku su bili i zbog verske i jezičke tolerancije, prava da svaki narod zadrži svoja obeležja, kao i da su oba pisma (ćirilica i latinica) ravnopravna.
Dogovoreno je da se ustav zemlje donese kvalifikovanom većinom u narodnom predstavništvu i da ime države bude Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, čime bi se i samim imenom proklamovali i jedinstvo i ravnopravnost sva tri naroda.
VOJVODINA GLASA
Isticali su poslednji dana rata. U nezadrživom naletu još od Solunskog fronta, srpska vojska izbila je na granicu s Mađarskom, koja je pružala otpor čitava dva dana nakon primirja 11. novembra, kojim je okončan Prvi svetski rat. Tek kad je zapretila direktna opasnost da vojska Kraljevine Srbije uđe na njihovu teritoriju, Mađari su 13. novembra priznali poraz. Sporazumom o prekidu neprijateljstva bilo je predviđeno da na teritoriji Vojvodine do daljeg ostanu mađarski civilni organi vlasti, ali su ih građani, negde sami a negde uz pomoć vojske, smenjivali i uspostavljali srpsku vlast.
U Rumi je 24. novembra održan Veliki narodni zbor, na kome je proglašeno prisajedinjenje Srema Kraljevini Srbiji, a dan kasnije sazvana je u Novom Sadu Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji. Ona je proglasila otcepljenje ovih regiona od Mađarske i njihovo prisajedinjenje Kraljevini Srbiji.
PODGORIČKA SKUPŠTINA
Već sutradan Velika narodna skupština u Crnoj Gori, poznatija kao Podgorička skupština, izglasala je odluku o ujedinjenju Crne Gore i Srbije.
Ideja o ujedinjenju Crne Gore i Srbije bila je stara koliko i ove države, ali su njenu realizaciju onemogućavali interesi velikih sila na Balkanu i interesi dve dinastije, prvo Obrenovića, pa zatim Karađorđevića, i Petrovića.
Tek ulaskom savezničkih trupa (francuskih, engleskih, američkih, italijanskih i srpskih) u oslobođenu Crnu Goru 1918. godine, stekli su se svi uslovi za to. Na celom prostoru Kraljevine Crne Gore održani su 19. novembra 1918. izbori za Narodnu skupštinu, a ona je u Podgorici 26. novembra donela odluku o ujedinjenju naroda Kraljevine Crne Gore i Kraljevine Srbije u jednu državu pod dinastijom Karađorđević, i da tako sjedinjeni uđu u zajedničku domovinu jednog troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca.
Istovremeno, doneta je odluka o zbacivanje kralja u izgnanstvu Nikole I Petrovića i njegove dinastije Petrović-Njegoš.
OSTVARENJE SNA
Prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević je 1. decembra 1918, u kući Krsmanovića na Terazijama u Beogradu (danas su tu prostorije jednog privatnog univerziteta i nikakvog podsetnika na ovaj događaj nema), proklamovao Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
U pismu, tzv. Adresi, koju je u prisustvu prestolonaslednika Aleksandra, članova srpske vlade i delegacije iz Zagreba pročitao Ante Pavelić Zubar (ne treba ga mešati sa ustaškim poglavnikom), saopšteni su zaključci da Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba proglašava ujedinjenje države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Srbijom i Crnom Gorom u jednu jedinstvenu državu, da vladarsku vlast na čitavoj teritoriji novostvorene države vrši kralj Petar I, odnosno regent Aleksandar Karađorđević, da se obrazuju jedinstvena parlamentarna vlada i narodno predstavništvo.
U Odgovoru na Adresu prestolonaslednik Aleksandar je, u ime kralja Petra I, proglasio ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.
Tako je ostvaren san o jedinstvenoj državi Južnih Slovena. Niko nije znao koliko će buđenje devedesetih biti krvavo.
KRALJEVINA SHS
1918.
Osnivanje
U Beogradu 1. decembra osnovano je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Ujedinjenje Kraljevine Srbije, osnovane 1882, sa Državom Slovenaca, Hrvata i Srba proglasio je regent Aleksandar Karađorđević delujući u ime svog oca, kralja Petra I Karađorđevića. Država je zasnovana na punoj ravnopravnosti između Kraljevine Srbije i Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Pitanja oblika državnog uređenja i vladavine ostavljeno je na rešavanje Ustavotvornoj skupštini, kao izrazu slobodne volje svih građana nove države.
1919.
Norveška prva priznaje Kraljevinu SHS u januaru. U februaru stiže priznanje i od SAD, dok ostale države to čine posle potpisivanja Versajskog mirovnog ugovora.
Privremeno narodno predstavništvo otpočelo je rad kao prva jugoslovenska skupština. Dolazi do formiranja prvih jugoslovenskih stranaka, Demokratske stranke (DS) i Socijalističke radničke partije Jugoslavije (od 1920. to je Komunistička partija Jugoslavije).
1920.
Na izborima za Ustavotvornu skupštinu najviše glasova dobile su centralistički orijentisane stranke, Demokratska stranka i Narodna radikalna stranka (NRS), ali su znatnu podršku obezbedile i Komunistička partija Jugoslavije i Hrvatska republikanska seljačka stranka (HRSS), koje su se oštro protivile centralizmu, pa i monarhističkom državnom uređenju.
1921.
Prvi ustav Kraljevine SHS (Vidovdanski ustav) donet je 28. juna i ostaće na snazi do 1929. godine. Donet je tesnom većinom i bez učešća članova KPJ i HRSS, a njime je uspostavljeno unitarno uređenje, s velikim ovlašćenjima monarha, ali i značajnim brojem socijalno-ekonomskih prava. Slovenačke i hrvatske političke stranke bojkotovale su donošenje ustava, pa je taj čin produbio postojeću krizu i dodatno zaoštrio tzv. hrvatsko pitanje.
1921.
Posle atentata na ministra policije Milorada Draškovića i neuspešnog atentata na regenta Aleksandra donet je Zakon o zaštiti države, kojim je zabranjen rad KPJ, čija se delatnost posle toga nastavlja u ilegali.
1922.
Kralj Aleksandar venčao se s rumunskom princezom Marijom, ćerkom kralja Ferdinanda i praunukom britanske kraljice Viktorije. U ovom braku rođena su tri sina, koji su dobili imena osobena za tri jugoslovenska naroda - Petar II (srpsko), Tomislav (hrvatsko) i Andrej (slovenačko).
1924.
Poslanici Hrvatske seljačke stranke došli su u Beograd i položili zakletvu na Vidovdanski ustav. Time su faktički priznali monarhiju i odbacili republikantstvo iz svog stranačkog programa.
1925.
Održani su parlamentarni izbori na kojima najviše glasova dobija Narodna radikalna stranka i Hrvatska seljačka stranka. Dolazi do velikog preokreta na političkoj sceni kad radikali i HSS zajednički formiraju vladu.
1928-1934.
Iz propasti parlamentarizma rodila se lična diktatura kralja Aleksandra. Ideologija integralnog jugoslovenstva bila je pokušaj da se, negiranjem već izgrađenih nacija, formiraju jugoslovenska nacionalna svest i država.
1928.
U Narodnoj skupštini radikal Puniša Račić 20. juna ubija dva poslanika HSS, a ranama uskoro podleže i vođa stranke Stjepan Radić. To će biti povod za ukidanje parlamentarizma i uvođenje diktature.
1929.
Kralj Aleksandar uvodi diktaturu 6. januara. Ukinut je Vidovdanski ustav, raspuštena Narodna skupština i izvršna vlast preneta na kralja, dok je zabranjen rad svih političkih stranaka i sindikata. Posebnom progonu izloženi su članovi KPJ, HSS i VMRO (Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija). Šestojanuarska diktatura imala je za cilj eliminisanje nacionalnog pitanja putem koncepta integralnog jugoslovenstva, koji bi izbrisao sve nacionalne i regionalne razlike u zemlji.
1929.
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca 3. oktobra menja ime i postaje Kraljevina Jugoslavija. Uvedena je ideologija integralnog jugoslovenstva i izvršena nova administrativna podela na devet banovina, čime je trebalo razbiti istorijske pokrajine.
1931.
Kralj Aleksandar doneo je Ustav, čime je formalno završen period šestojanuarske diktature. Ovim ustavom, poznatijim kao Septembarski ili Oktroisani (podareni) ustav, kralj je ostao najvažniji činilac u državi, dok je Jugoslavija proglašena za ustavnu i naslednu, ali ne više i parlamentarnu monarhiju. Septembarski ustav primenjivao se formalno sve do kraja postojanja Kraljevine Jugoslavije.
1934.
U Marselju (u Francuskoj) članovi VMRO, u saradnji sa pripadnicima UHRO (Ustaša - hrvatska revolucionarna organizacija), ubili su kralja Aleksandra. Budući da je prestolonaslednik bio maloletan, upravu nad zemljom preuzima Namesništvo sa knezom Pavlom Karađorđevićem na čelu, bratom od strica pokojnog kralja.
Momčilo Petrović