"Dete je ležalo u gomili leševa" Najkrvaviji ustaški komandant za sobom ostavljao smrt i pustoš: Bez milosti ubijao Srbe, devojke zbog njega skakale s litice
Masovna ubistva, zatvaranja i deportacije Srba i Jevreja bile su svakodnevne aktivnosti Francetićevih ustaša, zasnovane na ustaškoj politici koja je zahtevala nestanak Srba sa prostora NDH putem pokolja, progona i prisilnog pokatoličavanja.
Nemačke snage su posle napada na Jugoslaviju ušle u Zagreb 10. aprila 1941. godine uz organizovanu dobrodošlicu građana bez ikakvog otpora. Slavko Kvaternik, jedan od osnivača Ustaško-hrvatskog revolucionarnog pokreta, proglasio je u ime Ante Pavelića stvaranje Nezavisne Države Hrvatske istog dana.
Temelj nove države činio je ustaški pokret na čelu sa poglavnikom Pavelićem koji je 10. maja 1941. godine izdao naredbu o utemeljenju Ustaške vojnice, partijske vojske ustaškog pokreta. Od samog nastanka, Ustaška vojnica bila je koncipirana kao oružana sila pokreta prvenstveno namenjena sprovođenju programskog cilja „čišćenja” NDH od Srba.
U sastavu Ustaške vojnice bile su jedinice kao što su Crna legija kojim je zapovedao Jure Francetić i Ustaški obrambeni sdrug kojim je zapovedao Vjekoslav Maks Luburić.
Ko je bio Jure Francetić?
Juraj Francetić, poznatiji kao Jure, rodio se 3. jula 1912. godine u Prozoru kod Otočca u Lici, današnjoj Republici Hrvatskoj od oca Jurja i majke Kate. Tokom studija prava u Zagrebu pridružio se ustaškom pokretu. Godine 1933. emigrirao je u Italiju zbog antidržavnih aktivnosti i promovisanja ustaštva povodom čega je i hapšen. U Italiji je položio ustašku zakletvu i naredne četiri godine živeo i u Mađarskoj i Austriji. Nakon opšte amnestije u Kraljevini Jugoslaviji, Francetić se vratio u Jugoslaviju novembra 1937. godine.
Zbog ustaških aktivnosti ponovo je hapšen 1940. godine. Proteran je iz Zagreba, a zatim se sklanja u Nemačku. Posle osnivanja NDH dolazi u novu državu, a Pavelić ga imenuje svojim poverenikom za Bosnu. U leto 1941. Jure je u Sarajevu formirao Crnu legiju, ozloglašenu ustašku jedinicu koja je dobila ime po crnim uniformama a čiji su pripadnici nazivani „crncima”. Za svog zamenika postavio je hrvatskog ustašu Rafaela Bobana.
Kao komandant Crne legije svojim ustašama dao je naredbu da preuzmu upravu lokalne državne administracije i otpuste sve državne službenike i učitelje koji su bili Srbi i Jevreji. Sam Francetić je lično učestvovao u hapšenju, zatvaranju i ispitivanju istaknutih Srba i Jevreja i njihovih vođa i naređivao njihova ubistva, a često je i slao Srbe u Jasenovac.
Crna legija bila je dobro opremljena i naoružana, a centar za obuku bio joj je na Koševu u Sarajevu. Francetić je pretvorio svoj stan na Alifakovcu u Sarajevu u zatvorsku kuhinju i perionicu rublja. U početku je njegova jedinica brojala 1000 do 1500 ljudi i vrlo brzo postala poznata po monstruoznosti i svireposti, zajedno sa Handžar divizijom. U sastavu jedinice nalazili su se u velikom broju i bosanski muslimani.
Masovna ubistva, zatvaranja i deportacije Srba i Jevreja bile su svakodnevne aktivnosti Francetićevih ustaša, zasnovane na ustaškoj politici koja je zahtevala nestanak Srba sa prostora NDH putem pokolja, progona i prisilnog pokatoličavanja.
Crna legija je od svog osnivanja imala akcije etničkog čišćenja srpskog stanovništva na planinama Ozren i Romanija, međutim najbrutalniji zločini dogodili su se na proleće 1942. godine, tokom ofanzive koja je trajala od marta do maja.
"Krvavi mladenci"
Ustaške jedinice Crne legije i jedinice muslimanske Handžar divizije, predvođene Jurom Francetićem, su u proleće 1942. godine pokrenule ofanzivu sa namerom da proteraju i pobiju srpsko stanovništvo iz istočnog dela tadašnje NDH (Republika Srpska, BiH) da bi ostvarili cilj ustaškog pokreta da granica između Srba i Hrvata bude na Drini.
Tokom ove ofanzive mučki je ubijeno 6.150 nenaoružanih Srba sa područja Sarajeva, Sokoca, Olova, Kladnja, Rogatice, Han Pijeska i Višegrada, koji su pokušali da pređu reku Drinu i potraže spas u Srbiji.
Ofanziva je počela u martu i kretala se prema Drini, potiskujući ispred sebe desetine hiljada izbeglica. Italijani su blokirali prolaz kod Višegrada prema Srbiji, na mostu u Višegradu italijanska straža je preko reke puštala samo one koji su imali da im plate zlatom, stokom ili nekom drugom vrednošću. Ostali su morali nizvodno do Miloševića i Starog Broda, gde su skelom ili čamcima pokušavali da pređu reku i izbegnu Francetićeve ustaše.
Narod je krenuo prema selima Stari Brod i Miloševići i tada dolazi do najvećeg zločina 22. marta na Mladence koji je poznat kao „Krvavi mladenci”. Strahote i monstruoznosti nad srpskim civilima šokirale su i Nemce.
Ustaše su na obali Drine opkolile Srbe koji su bežali ka Srbiji i napali ih. Usledio je masakr tokom kog su silovali žene i bacali ih u vodu. Mnogi su, da bi se spasili od ustaškog noža, sami skakali u ledenu Drinu.
Čak 320 devojaka je sa stene skočilo u Drinu ne želeći da padnu u ruke ustašama. Svojom voljom otišle su u smrt. Hiljade njih masakrirano je na samoj obali. Nemci i Nedićeva vojska, koji su bili stacionirani na desnoj obali Drine, prekinuli su ovaj stravični pokolj i dozvolili ljudima da pređu u Srbiju, pa je nekoliko hiljada njih izbavljeno.
Izbeglicama koji su preživeli pokolj, Jure Francetić poručio je da se vrate slobodno kućama. Deo naivnih se vratio, verujući da je mukama došao kraj, ali na putu su ih ponovo presrele ustaše i pobile ih. Ubistva su trajala sve do maja meseca.
Do 9. aprila 1942. ovi prostori su uglavnom bili su očišćeni od Srba, a Jure Francetić Paveliću šalje na poklon čuturu sa vodom iz Drine povodom prve godišnjice NDH.
Na konferenciji održanoj 6. maja 1942. u Sarajevu između ostalih prisustvovali su i komandujući general i zapovednik u Srbiji Paul Bader, kao i Edmund Glez fon Horstenau, opunomoćeni general Vermahta u NDH i otvoreno se žalili na ustaška zverstva. General Bader je povodom zločina Francetića rekao: „Ako ne prestanu grozote u Hrvatskoj, neće nikad biti mira”.
Brojni zločini Francetićevih jedinica
Masovni pokolj Srba u Starom Brodu i Miloševićima nije bio jedini zločin jedinica kojima je komandovao Jure Francetić. Jer kuda god je prošao, Francetić je ostavljao krvave tragove zločina nad Srbima. Njegove jedinice su u Gornjem Malovanu ubile 70 civila, a tokom juna i jula 1942. Francetićeve jedinice su zajedno sa Nemcima i Italijanima tokom operacije na Kozari pobile gotovo 25.000 ljudi, od kojih su oko 9.000 bila deca do 14 godina.
Ustaše su žrtve ubijale klanjem na licu mesta neposredno nakon zarobljavanja ili na obali Save kod Bosanske Dubice. Neki su po zahtevu nemačkih vlasti, odvedeni na rad u Nemačku, a preostali su odvedeni u hrvatske koncentracione logore Jasenovac i Staru Gradišku.
Svedočenje Milovana Đilasa o stravičnim zločinima
Milovan Đilas bio je jedan od partizana koji su u selo Urije stigli nakon ustaškog pokolja pod vođstvom Jura Francetića koji se dogodio 17. jula. 1942. godine. Njegova sećanja objavio je Vladimir Dedijer u prvoj knjizi svog Ratnog dnevnika:
„Išao sam običnim seoskim putem i bilo je obično letnje jutro, nešto vedrije zbog kišice koja je preko noći rosila. Bilo mi je teško i hteo sam da zaplačem, jer mi iz pameti nisu izlazili divni drugovi koji su izginuli u jučerašnjem okršaju s ustašama, tu, negde preda mnom, na bujnim njivama i livadama. Ali ono što sam video toga jutra, a o čemu sam toliko puta čitao, slušao, i što sam verovao, tako me je zapanjilo svojim užasom, da je zbrisalo svaki bol za milim drugovima… da, ipak je sve to izgledalo drukčije nego kada se čita.
Najpre smo kraj puta, pod širokom krošnjom ogromne kruške, naišli na dva seljaka. Ležali su na travi, u hladu, u onakvom istom hladu u kakvom se odmaraju seoski kosači. Ubijeni su u potiljak, kuršumi su izišli ispod desnog uha i otvorili ogromne rane, tako velike da je iz njih iscureo mozak, tu kraj njih, na ledinu. Tu je ubijeno još šest seljaka. Tragovi krvi, crni, masni na travi vlažnoj od rose, mučni beleg poslednjeg daha šest težačkih života. Ali tih šest seljaka sklonio je neko od onih malo preživelih.
Pošli smo dalje putem, s obe strane živice od leskovog žbunja i paprati i, najednom, na sred puta, ne sećam se tačno broja, deset, dvanaest leševa. Čini mi se, svega dva sredovečna čoveka. Ostalo žene, devojke, dečaci, deca. Na tri, četiri koraka od ove gomile krvi i mesa – kolevka prazna, bez pelena, bez deteta, sa slamom uvoštanom od dečje mokraće. Ova slama u kolevci je delovala tako da se činilo kao da je još topla od dečjeg tela. Dete je ležalo u gomili leševa. Ali glava je bila zdrobljena, bez poklopca, bez kapi krvi u šupljoj lobanji. Mozak – da li tog deteta? – upravo malo guste bele kaše ležalo je pored glave, s komadima mesa. Čime je ubijeno ovo dete. Možda kuršumom, možda kundakom, možda kamenom, a možda je klincima potkovanoj ustaškoj čizmi bila dovoljno meka glava odojčeta? Dete je ležalo na levoj strani, ali lica okrenuta nebu, ručica skupljenih uza se, grudni koš bio je zdrobljen i ispod prljave košuljice, vrlo malo krvave, virio je naduven trbuščić. Sitno srdito dečje lice bez lobanje. Dete je bilo žensko i jednog dana, možda jednog ovakvog lepog dana, i mnogih ovakvih dana bogatih suncem i zelenilom, s vedrim bojama na nebu, na zemlji, njivama, livadama i šumama, trebalo je da se poraduje svemu tome, životu, sreći, ljubavi, mladosti, ljudima oko sebe…
… I ostali leševi bili su unakaženi. Lice jednog desetogodišnjaka imalo je rane po čelu i jagodicama od uboda. Neki dečak, isto tako prazne lobanje, kao kod onog deteta, ležao je zgrčen oko žbunja kraj puta, prikupljenih bosih nogu i tankih mršavih ruku. Da dečak nije bio tako unakažen, reklo bi se da je zaspao tu u hladu…
Krenuo sam dalje. Na raskršću, na pomolu prema gradu, dvadeset i pet do trideset leševa. Gomila ljudskih, ženskih, dečjih tela, udova, glava... Jedna majka držala je u naručju svoje dete, i to kako je ničice pala skoro ga je pritisnula svojim telom, kao da je hela da ga zaštiti. Druga majka nije držala tako svoje dete. Ona je ležala na leđima, a dete, ispušteno kraj nje, skupljeno u gomilu", sećao se Milovan Đilas.
Surova zaslužena smrt Francetića
Jure Francetić je preminuo 27. decembra 1942. u 31. godini, ali ne prirodnom smrću. Naime, avion kojim je leteo za Gospić (prema jednoj teoriji, avion su oštetili partizani) pokvario se iznad Slunja, pa je morao da sleti nedaleko od sela Močila. Francetić je okupljenim srpskim seljacima naredio da nađu neki prevoz za njega i pilota, međutim seljaci su prepoznali Francetića koji je bio nadaleko poznat po zverstvima.
Francetića i njegovog pilota su odmah uhvatili partizani, ali nisu mogli da ih odbrane od seljaka. Jedan od seljaka udario ga je tupim delom sekire u glavu, a u partizanskom izveštaju navodi se da je to učinio Mile Trbojević i da je tom prilikom Francetiću pukla lobanja. Zatim su seljaci Francetića i pilota izboli vilama i roguljama. Teško ranjen Francetić prebačen je u partizansku bolnicu u Slunju gde su hirurzi pokušali da mu spasu život da bi ga zamenili za 100 jasenovačkih logoraša, ali nisu u tome uspeli.
Francetić je 5 dana bio u komi da bi 27. decembra preminuo. Ustaše su vest o smrti Francetića krile tri meseca. Zvanična vest o njegovoj smrti objavljena je 31. marta 1943. i isti dan proglašena osmodnevna državna žalost u NDH.
Partizani su kamionom odvezli telo Francetića u nepoznatom pravcu i do danas nije poznato gde je sahranjen krvnik. Hrvatske neoustaše već decenijama pokušavaju da pronađu njegov grob. Smrću Francetića, komandant Crne legije postao je njegov dotadašnji zamenik Rafael Boban koji je do kraja rata činio zverstva širom NDH.
Zataškavanje zločina
Za zločine Francetićevih jedinica u Starom Brodu i Miloševićima, kao i za većinu zločina nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, niko nije odgovarao. Srbi su po završetku rata očekivali da će komunističke vlasti pokrenuti istragu i organizovati suđenja, ali to se nije dogodilo. Štaviše, na delu je bila glasna ćutnja o jednom od najstravičnih zločina ustaša nad Srbima tokom rata.
Srpski pisac Momir Krsmanović je kao osmogodišnji dečak 3. oktobra 1941. preživeo ustaški pokolj u mestu Klisura podno Sjemeća u Podrinju, kada su ubijeni njegova majka Joka, šestogodišnji brat Radomir i mnogobrojna rodbina. U svojim delima opisao je između ostalog i ustaški pir u Starom Brodu, jer je i sam bio svedok tog bestijalnog ludila s obzirom na to da se u martu 1942. našao sa preživelim ocem Milivojem i bratom Miloradom među srpskim izbeglicama koji su bežali ka Srbiji od Crne legije.
Nakon objavljivanja romana „Teče krvava Drina” sedamdesetih godina, Momir je bio od strane komunističkih vlasti, zabranjivan i osporavan. Za isto delo dobio je zahvalnicu od Simona Vizentala, koji je poznat po prikupljanju informacija o nacističkim ratnim zločincima, kao i od patrijarha Pavla. Patrijarh srpski Irinej mu je 22. oktobra 2019. godine uručio orden Svetog Save II reda.
Krajem novembra 2008. godine, u prisustvu velikog broja istoričara, sveštenih lica, predstavnika medija i građana, u manastiru Dobrun kod Višegrada predstavljena je knjiga grupe autora „Zaboravljeni zločin – Stari Brod” koja govori o stradanju Srba u proleće 1942. godine.
Svedočenja preživelih
Retki preživeli Srbi posle rata opisivali su stradanje na Drini kojem su bili svedoci. Jedan od njih bio je Miloš Bašović, rođen 1930, iz Brankovića, Borike kod Rogatice: „…Iz Višegrada narod krene niz Drinu, prema Starom Brodu. Uz mene su bila još tri brata i sestra. Uzak put, stadosmo svi kod Puhalove njive. Za nama neka vojska trči, ali mi ne znamo da su ustaše. Narod poče bježati, a oni uglas: ‘Ne bojte se narode, ovo je srpska i crnogorska vojska…’. Kad su nas opkolili, poznadosmo mnoge muslimane komšije među njima. Jedan ustaša uze moju sestru od tri godine, baci je uvis. U ruci mu puška sa bajonetom, dočeka je i pravo baci u Drinu. Nasta pravo klanje naroda.
Mene je negdje između Miloševića i Starog Broda zajmio jedan pijani ustaša, gađajući me bajonetom. Uteknem mu nekako i šćućurim se među poubijane. Kriomice gledam kako mi ubiše majku i mlađu braću. Svega i svačega je bilo, Mnoge djevojke, gledajući zvjerstva, ne čekajući da im se približe ustaše masovno su skakale u Drinu. A Drina puna leševa, među njima samo vidiš, zaplove ženske kose…”
Milovan Bakmaz, rođen 1931, iz Sokolovića kod Sokoca, ispričao je: „…Krenula kolona naroda od Olova, Kladnja, Mokrog, Pala, Prače, iz sela oko Sarajeva, Rogatice… To je bio užas, puno je Sjemećko polje srpskih izbjeglica, da baciš šibicu pala bi na iksana ili na stoku koju smo poveli sa sobom. Idemo prema Višegradu u koloni, pješice, iznemogli, djeca i stari na volovskim kolima i konjima. Dođemo na ćupriju na Drini kad Italijani ne daju preko Drine. Mi onda u Miloševiće i zanoćimo po kućama.
Sjećam se, dobra imanja, ograde im pletene sa prućem. Odjednom narod poče da vrišti i kuka. Pokojna majka spodbije mene, ostavi kravu i zajedno sa narodom bježimo jednim sokakom dolje prema Starom Brodu. I pored jednog žbuna se šćućurimo, a okolo puca, ljudi padaju, skaču u Drinu. Pravi haos, ljudi moji, stoji vriska žena i djece. Opkolili su nas, dobro se sjećam sve naoružani muslimani sa fesovima na glavama. Mi se izvlači odatle, i opet bježi. Bježi. Usput mi pogibe stric Joja, i neke komšije…
Kad dođosmo do Drine samo jedan pontonski čamac, i to šupalj, a okolo ima nekoliko ‘iljada duša. Vidimo preko Drine prema nama dvije grupe, posebno Nijemci, a posebno Nedićevci. Kad se smrači, čujemo ustaše kako zovu: ‘Jovaneee…‘. Moj otac nas ubaci na nekakav čamac i pređosmo Drinu. Tu ugledamo Nedićevce i Nijemce kako razgovaraju, a onda sa jednim čamcem krenu patrola preko Drine, među narod, a druga uz Drinu i viču: ‘Curik ustaš, curik ustaš…‘. Narod pršte kojekuda, neko pređe Drinu, neko bježi uz one strane. Da nije bilo Nedićevaca i Nijemaca sve bi ono ustaše pobile, ne bi mogla Drina sve primiti, sigurno bi je začepili...”
Risto Borovčanin, rođen 1932. u mjestu Žulj, 2010. u Pediši kod Sokoca prisećao se:
- Po mraku stigosmo u Miloševiće. Ujutro dojaha jedan četnički kurir na konju i onako juri kroz narod pa viče: ‘Bježte ljudi, evo ustaša, poklaće i vas kao juče one u Višegradu…’ Prigone nas, prigone Drini. Siluju žene, kolju, odsjecaju ruke, noge, vade oči, bacaju malu djecu uvis i dočekuju na bajonete. Bio je to jedan strašan užas i pakao. Narod zapomaže i jauče. Ljudi sami skaču u Drinu, mlade cure posebno. Mi se oko majki grupisasmo, pokušavajući se nekako spasiti. Odjednom sam pao potrbuške među gomilu pobijenih i unakaženih. Glavni pokolj je bio negdje između 16 i 17 časova po podne. A Drina mutna, nadošla, valovita, puna leševa. Donosilo leševe i od Višegrada. To je bio nevjerovatan i strašan prizor...
Spomenik stradalom narodu
U mestu Stari Brod je tokom 2008. godine podignuto obeležje u znak sećanja na ovaj užasan zločin i osveštano je od strane Srpske Pravoslavne Crkve, mitropolita dabrobosanskog Nikolaja i vladike mileševskog Filareta. Godine 2014. osveštana je i spomen-kapela. U reci pri samoj obali postavljeno je 27 skulptura sa 39 likova, koje simbolizuju bekstvo i ulazak srpskih majki sa decom u naručju u nabujalu reku Drinu.
Spomen-muzej je otvoren 7. septembra 2019. godine u okviru obeležavanja 77 godina od stradanja više od 6.000 Srba Sarajevsko-romanijske regije, uz prisustvo najviših zvaničnika Republike Srpske, po projektu arhitekte Novice Motike iz Zvornika koji je radio bez novčane nadoknade. Na kamenim pločama uklesana su imena više od 6.000 stradalih, sa mestima, datumima rođenja i strašne smrti. Izložene su i malobrojne sačuvane fotografije zločina.
Pokušaji rehabilitacije ustaškog krvnika
Devedesetih godina u Hrvatskoj i Hercegovini razvijen je kult Jura Francetića. Razbijanjem Jugoslavije 1991. godine obnovljena je paravojna jedinica Crna legija koja se borila protiv JNA i Srba tokom rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U Splitu je 2015. godine gradonačelnik otkrio spomenik Rafaelu Bobanu, a na neoustaškim skupovima radikalnih desničara se često se mogu čuti stihovi iz ustaške pesme „Evo zore, evo dana" koji glase: „Evo zore, evo dana, evo Jure i Bobana", a kojima se slave Jure Francetić i njegov naslednik Rafael Boban, kao i ustaški pozdrav „Za dom spremni”.
U selu Broćancu u Bosni i Hercegovini 2018. godine otkriven je spomenik lokalnim Hrvatima koji su poginuli u Drugom svetskom ratu i sukobima devedesetih godina prošlog veka, a spomenik je izrađen u obliku Nezavisne Države Hrvatske prema nacrtu fra Marija Knezovića. Knezović je 2017. godine organizovao turnir u malom fudbalu u Širokom Brijegu na kom je pobedila grupa dece koja su bila odevena u majice sa natpisom „Crna Legija" i fotografisao se sa njima.
U Mostaru su od 1995. godine pa sve do 2022. postojale su ulice Mileta Budaka, jednog od osnivača ustaškog pokreta i glavnih ustaških ideologa, kao i Jura Francetića i Rafaela Bobana i drugih ustaša. Gradsko veće 2022. godine donelo je odluku da se ulice nazvane po ustašama preimenuju.
Hrvatske neoustaše su više puta u Otočcu, rodnom mestu Francetića, postavljale spomen obeležje ovom ustaškom zapovedniku, međutim policija je zaplenila ploče, a hrvatska vlada osudila je okupljanje neoustaša.
Video: Šindlerova lista je OK, ali ne i Dara