Đurđevdan je jedna od najvećih srpskih slava posvećena Svetom Đorđu, koji je poznat i kao Sveti Georgije i Sveti Đurađ. Međutim, Đurđevdan nije jedini praznik koji slavi ovog velikog hrišćanskog svetitelja, pa tako danas obeležavamo Đurđic, praznik posvećen prenosu moštiju Svetog Đorđa i obnavljanju njegovog hrama gde su one položene. U narodu je ovaj praznik poznat kao Mali Đurđevdan.
Đorđe je rođen u hrišćanskoj porodici između 270. i 280. godine u maloazijskoj provinciji Rimskog carstva Kapadokiji, u današnjoj Turskoj. Posle smrti oca, rimskog vojnog oficira koji je bio iz Kapadokije, Đorđe se sa majkom vraća u njeno rodno mesto, grad Lidu u Palestini. Tamo živi na majčinom bogatom imanju gde se obrazuje i u pogodnom uzrastu stupa u vojsku.
Kriza u Rimskom carstvu i napredak Đorđa
Treći vek je za Rimsko carstvo doba krize i velikih promena. Carstvo je bilo na rubu propasti, pogođeno čestim smenama na prestolu, napadima varvara, građanskim ratovima, bolestima i ekonomskom krizom. Godine 284. na vlast dolazi car Dioklecijan koji 285. deli carstvo na Zapadno, koje na upravu daje svom prijatelju i savladaru caru Maksimijanu, i Istočno kojim on sam vlada. Godine 293. godine uspostavlja se sistem četvorovlašća kada Dioklecijan i Makasimijan uzimaju sebi savladare, Galerija i Konstancija.
Đorđe je napredovao u vojsci i pokazao se kao vrlo sposoban vojnik. Iako mlad, isticao se hrabrošću i ratnim veštinama u mnogim pohodima. Oko 300. godine postao je vojni tribun, visoki oficir koji je istovremeno bio i zvaničnik Rimskog carstva, a zatim mu lično car Dioklecijan dodeljuje čin vojvode (najstariji vojni čin, kojim se postaje i carev savetnik).
Dioklecijanova strahovlada i progon hrišćana
Đorđe nije stigao da uživa u mladosti i uspesima, jer 303. godine Dioklecijan sa svojim savladarima započinje strahovit progon hrišćana, najveći do tada. Car je izdao niz edikata kojima se zahteva od hrišćanskih vernika da praktikuju tradicionalne paganske rimske obrede, uz pretnju surovim kaznama za nepoštovanje naređenja.
Progon je trajao do 311. godine, a Dioklecijan je sa svoja 4 najpoznatija edikta čistku hrišćana konkretizovao. Prvim ediktom zabranio je hrišćanski kult i naložio rušenje crkava i konfiskaciju hrišćanskih knjiga. Drugim je zapovedio hapšenje sveštenika, trećim je naložio oslobađanje onih koji se odreknu hrišćanstva kao i mučenje onih koji odbiju da se odreknu, a četvrtim je uveo obavezu prinošenja žrtava paganskim bogovima. Ko odbije da prinese žrtvu, bivao bi ubijen.
Mučenje i ubistvo Đorđa jer nije hteo da se odrekne hrišćanstva
Kada je počeo nemilosrdan progon hrišćana, Đorđe je svu svoju imovinu podelio siromašnima i oslobodio svoje robove. Na jednom skupu je digao glas protiv surovog odnosa prema hrišćanima i zatim izašao pred cara Dioklecijana i izjavio da je i sam hrišćanin, nakon čega je car naredio vojnicima da ga bace u tamnicu svog dvorca u Nikomidiji.
Od tog trenutka počinje mučenje Đorđa, koji ni u najtežim trenucima nije posustao i odrekao se svoje vere. Prema predanju, po carevom naređenju, Đorđe je položen na zemlju, a noge su mu blokirane kladama (izum za mučenje). Na grudi mu je stavljen veliki, teški kamen. Tako pritisnut, u velikim bolovima, dočekao je jutro, kada ga je posetio car, međutim, Đorđe je i dalje odbijao da se odrekne svoje vere.
Car je znao da mora da slomi Đorđa, kao primer drugima. Naredio je da se donese veliki točak za mučenje, sa daskama prepunim velikih eksera, udica i noževa. Đorđe je vezan za takav točak koji se sa njim okretao, pa mu je celo telo bilo u ranama. Na točku se onesvestio, a onda su ga odvezali, misleći da je mrtav. Kada su videli nije mrtav, zakopali su ga u negašeni kreč tako da mu je samo glava bila van zemlje. Ostavljen je tako 3 dana da u najvećim mukama sagori, a kada su ga otkopali, Đorđe je i dalje bio živ. Ljubav prema Hristu bila je jača od svega.
Pribili su ga uz drveni krst i kopljima udarali po stomaku, obuvali ga u usijanu obuću od gvožđa i terali ga da trči, bičevali ga i na svaki mogući način pokušavali da slome njegovu veru, ali bezuspešno. Đorđe se sve vreme molio Gospodu koji mu je davao snagu.
Dioklecijan je bio obuzet gnevom, jer ne samo da nije uspeo da slomi Đorđa, već upravo suprotno, njegova vera postajala je sve jača i bila primer hrišćanima da se ne odriču Boga. Ni tada nije odustao od mučenja. Izvesni Atanasije pripremio je dva napitka - jedan, od koga bi Đorđe trebalo da se pokori caru, a drugi smrtonosan. Dioklecijan naređuje da silom daju Đorđu prvi napitak, a pošto se i dalje nije pokoravao, onda naredi da mu se da i smrtonosni napitak. Međutim, Đorđe je prkosio svim zakonima prirode i ostao živ.
Car je zatražio od Đorđa da se pokloni pred kipom boga Apolona da bi mu poštedeo život i pozvao narod da prisustvuje tome. Đorđe je prišao statui Apolona i prekrstio je, a statua se srušila i sa njom i sve druge statue u hramu. Videvši to žena cara Dioklecijana, carica Aleksandra, viknula je: „I ja verujem u Boga koji Đorđu daje toliku snagu.”
Dioklecijan je posle ovoga naredio da se Đorđu odrubi glava mačem, kao i carici Aleksandri. Malaksala i slaba carica Aleksandra je na putu do mesta pogubljenja izdahnula. Kada je stigao na gubilište, Đorđe je zamolio je dželata da mu dozvoli da se pomoli Bogu, kao poslednju milost. Posle molitve, položio je svoju glavu, a dželat je brzo izvršio svoj zadatak, 6. maja 303. godine.
Ispunjenje poslednje želje stradalog svetitelja
Đorđe je želeo da počiva u rodnom gradu svoje majke u Palestini. Posle pogubljenja, sahranjen je u Nikomidiji. Dioklecijan se povukao sa vlasti 305. godine, a 311. umro. Car Konstantin zaustavio je progon hrišćana koji je trajao 300 godina i sam prešao u hrišćanstvo. Milanskim ediktom 313. godine proglasio je versku ravnopravnost i hrišćanima je dozvoljeno da javno ispovedaju svoju veru.
Vernici su odlučili da ispune želju Svetog Đorđa da počiva u palestinskoj Lidi. 16. novembra 303. godine, mošti su prenete u Lidu i položene u grobnicu. U vreme cara Konstantina, hrišćani su sazidali hram posvećen Svetom Đorđu nad grobnicom gde je sahranjen. Taj hram je više puta bio rušen i obnavljan, a prema verovanju na ovaj dan je i obnovljen. Prenos moštiju i obnavljanje hrama proslavljaju se kao praznik Đurđic.
Car Konstantin je 330. godine Konstantinopolj proglasio novom prestonicom carstva, a 337. je u gradu podigao i prvu carsku crkvu posvećenu Svetom Đorđu.
Kanonizacija i kult Svetog Đorđa
Godine 494. ili 496. papa Gelasije I Đorđa proglašava za svetitelja. U to vreme hrišćanska crkva je još uvek bila jedinstvena (do raskola dolazi 1054. godine). Zabeležena su mnoga čuda koja su se dogodila na grobu svetog Đorđa kao i njegova brojna javljanja u snu i na javi onima koji su njegovu pomoć tražili.
Sveti Đorđe je danas poštovan kao zaštitnik mnogih država i gradova u Evropi, profesija i organizacija. Poštovan je i kao zaštitnik konjice, vitezova i viteštva i krstaških pohoda. Veoma je slavljen u srpskom narodu, i često ga nazivamo i Sveti Đurađ.
Srbi su Svetom Đorđu posvetili mnogo manastira i crkava, a kako je naveo blaženopočivši mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije ima ih više od 370, među kojima su manastir Đurđevi stupovi koji je zadužbina Stefana Nemanje, manastir u Starom Nagoričanu koji je zadužbina kralja Milutina, Temska, Kastaljan, Vraćevšnica, Bogovađa, Crkva na Oplencu, Crkva na Ćipuru koja je zadužbina kralja Nikole I Petrovića Njegoša, Saborna crkva u Novom Sadu, Crkva u Temišvaru, Saborni hram u Prizrenu i mnogi drugi.
Deo moštiju Svetog Đorđa se do kraja 17. veka nalazio u manastiru Đurđevi Stupovi, kada ga Turci pljačkaju i ruše. Od kraja 19. veka one počivaju u crkvi Svetog Prokopija u Prokuplju, pored moštiju Svetog Prokopija, a Sveti Đorđe se danas obeležava kao slava mnogih Prokupčana. Mošti je doneo Mile Pešić u kovčežiću u kom se nalazi šaka Svetog Đorđa i deo kože glave sa plavim uvojcima. Pešići su čuvali mošti i zavetovani su da ih predaju najbližoj crkvi, čim se Srbija oslobodi od Turaka.
Narodno predanje o ubistvu aždaje
Prikaz Svetog Đorđa kao konjanika koji kopljem probija aždaju jedan je od njegovih najčešćih predstava u hrišćanskoj ikonografiji. Aždaja na ikoni predstavlja mnogobožačku silu koja je „proždirala" brojne nevine hrišćane, a kojoj je Sveti Đorđe mučeničkom smrću zadao smrtni udarac. Na tom prikazu se, pored njega, malo dalje nalazi jedna ženska figura u gospodskom odelu kako stoji. Smatra se da je žena koja je na ikoni zapravo carica Aleksandra koja je poverovala u Isusa Hrista, i da ona simbolizuje ranu hrišćansku crkvu.
Pobeda koju je Sveti Đorđe odneo nad aždajom je u stvari prekid progona hrišćana, deset godina posle njegove smrti.
Srpske epske pesme vekovima su prenosile legendu o tome kako je sveti ratnik pogubio zmaja iz jezera kraj tvrđave grada Trojana i spasao ćerku gospodara grada. Sredinom 19. veka ti drevni stihovi postali su česta tema slavista koji su se divili narodnoj mašti. Zato je pravu senzaciju izazvao 1859. putopis ruskog diplomate Aleksandra Giljferdinga kome su na putovanju preko Peštera stanovnici visoravni pokazali zidine mitskog Trojana, na istoimenom planinskom vrhu.
- Najčudnije je to što na Pešteru jednu razvalinu nazivaju Trojan-gradom. Oko tog Trojana narod je fokusirao legendu o Svetom Georgiju. Pod gradom se nalazi malo jezero. Iz njega je izlazila aždaja i proždirala device iz cele okoline, dok nije došao red na kći bana Trojanskoga. Onda se je pojavio Sveti Đorđe, ubio aždaju i oslobodio devojku. Svake godine na Đurđevdan Arnauti-muslimani iz cele okoline i mnogi Srbi hrišćani dolaze na jezero pod Trojan-gradom da prinesu žrtvu Svetom Đorđu - zabeležio je Giljferding.
- Ne može biti sumnje da je legenda o Svetom Đorđu kao vitezu na konju i pobediocu aždaje, koji je spasao Trojan grad i ćerku bana tog grada, svojina usmene literature srpskog naroda - smatrao je veliki istoričar Stojan Novaković.
Zaštitnik Nemanjića
Sveti Đorđe je bio zaštitnik Nemanjića. Po predanju, on je zaslužan za stvaranje nemanjićke Srbije. Kad su ljubomorna braća okovala i zatočila Stefana Nemanju u pećinu, ovaj se molio svetom Đorđu da ga oslobodi. Nemanja se našao na slobodi, postao je veliki župan, utemeljio je moćnu državu i podigao Đurđeve stupove 1170. godine koji su posvećeni Svetom Đorđu i u kome su se jedno vreme čuvale mošti svetitelja sve do turskog razaranja 1689.
Car Dušan je 1330. pobedio bugarskog cara Šišmana u bici kod Velbužda. Car Šišman je sahranjen u manastirskoj crkvi Svetog Đorđa kod Starog Nagoričana u Makedoniji, koju je podigao Dušanov deda kralj Milutin Nemanjić. U toj crkvi nalazi se freska na kojoj je kralj Milutin prikazan kako daruje crkvu Svetom Đorđu koji je zaštitnik njegove porodice.
Brankovići su slavili ovu slavu i freske Svetog Đorđa se mogu videti u njihovom ktitorskom manastiru na Svetoj Gori – Esfigmenu. Sveti Đorđe je i krsna slava srpske dinastije Petrović-Njegoš.
U manastiru Hilandar postoji kula (pirg) u kojoj se nalazi mala crkva Svetog Đorđa na vrhu. Tu je Sveti Sava spavao kada je došao u Hilandar i tu je podigao crkvicu. Kulu je kasnije obnovio Skenderbegov otac.
Sveti Đorđe se smatra i zaštitnikom Rusije, pa se svetitelj i danas nalazi na grbu Rusije i Moskve.
Slave ga i muslimani
Poštovanje i veru u Svetog Đorđa, nisu zaboravili ni mnogi muslimani sa ovih prostora, oni koji su zbog ekonomskih razloga i danka u krvi prešli u islam. Đurđevdan je 2015. godine uvršten u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije. Svetitelj je čest motiv i u našoj poeziji i slikarstvu.
Sećanje na dan prenosa moštiju Svetog Đorđa: