OBIŠLI SMO PROPALE DVORCE VOJVODINE: U jednom lopovi kopali kapelu da nađu zlato, drugi sad služi mledencima, iz ovoga su otišli u Aušvic...
Mogli bi biti biseri ravnice, ali su samo ruine. Dvorci Vojvodine pamte vekove, države i vladare, slomove carstava, nastajanje novih država... I umesto da u njima saznajemo o istoriji ovih prostora, gledamo umetnička dela i uživamo u lepoti, nemali broj njih je samo gomila šuta i smeća na ponekom ostalom zidu u džungli koja je nekad bila savršeni park.
Obišli smo neke od tih propalih dvoraca, a samo su neki (ukupno 47) na spisku (dvorci, vile, letnjikovci) u AP Vojvodina koji su nepokretno kulturno dobro, dok je dvorac Imre Kovača u Riđicu kraj Sombora jedan od dva u postupku utvrđivanja za kulturno dobro. Od pomenutih 47 objekata reporterke Kurira bile su u dvorcu grofa Karasa u Horgošu, kao i onom Baba pusta u Aleksi Šantiću. Još se ipak solidno drži letnjikovac Balinta Fenerbaha u Krivaji, dok je žalosno gledati onaj porodice Ingus u Hajdukovu.
Mnogi od dvoraca Vojvodine prošli su put još od plemića Marije Terezije u okviru Austrijskog carstva (među njima je bilo i Srba koji su za nju ratovali), austrougarskih bogataša, preko nacionalizacije nakon Drugog svetskog rata (bilo je, doduše, i neke restitucije), pa do zaborava.
I svi oni govore o onima pre nas, a ponajviše o nama današnjima...
Aleksandra Ćirić Bošković, pokrajinski sekretar za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama, u odgovoru Kuriru navodi spisak pomenutih 47 dvoraca, vila i letnjikovaca, ali i podseća da se AP Vojvodina, u okviru svojih nadležnosti i finansijskih mogućnosti, uključila u značajan nacionalni projekat "Dvorci Srbije: zaštita kulturne baštine", koji je pokrenulo je Ministarstvo kulture i informisanja 2020.
- Projekat je pokrenut s ciljem sistematske zaštite, obnove i restauracije objekata ovog tipa u Republici Srbiji, izgradnje održivog sistema njihovog korišćenja i stavljanja u funkciju održivog privrednog, turističkog, kulturnog i sveukupnog društvenog razvoja, odnosno razvoja svesti o potencijalima korišćenja nacionalnog nasleđa kao razvojnog resursa - navodi Ćirić Bošković za Kurir.
DVORAC INGUS - HAJDUKOVO: DAVIDOVA ZVEZDA JOŠ GLEDA IZ RUINE
Hajdukovo, mirno mestašce na samom vrhu Vojvodine, krije pod visokim četinarima tragičnu priču o jednoj porodici i sumornu sliku propadanja kulturnog dobra.
Jutarnju kafu pijemo u lokalnoj kafanici. Ljupka konobarica kuva domaću i jaku. Miris kafe meša se s mirisom starog kredenca, koji nosi decenije. Ekipa radnika u uglu bistri težak problem u jednoj firmi, a mi zamičemo putem ka pruzi, onoj koja povezuje Srbiju i Mađarsku.
Drvena kapija, najobičnija, pobledela od vremena, nad kojom je znak firme, vodi u dvorište gde dominira ruševina. Jedinstvena međ ruiniranim dvorcima Vojvodine - podigoše je bogati Jevreji Justina i Lipot Angus kad se završi Veliki rat. Krov je propao unutra. Još neko parče opstaje i po pola odžaka. Go je ćerpič, ona nesečena cigla. U gomili šuta i smeća, još se drže žuti stubovi na ulazu. Na jednom prozoru, tj. onome što osta od njega, zarđali čiviluk. Kula osmatračnica još stoji. Nemo gleda preko čempresa.
Crni pas, u ogromnom boksu naslonjenom na dvorac, ne prestaje da laje. Desno od zemljanog putića su kućice jedne firme. Vrata nam otvara ljubazna žena.
- I vi da gledate dvorac? Slobodno, naše je dvorište do njega. Mnogi dolaze da ga gledaju, ali niko, nažalost, i da sredi - veli.
Dvorac i objekat firme "povezuje" manja građevina bez krova. Vlasnici plodnih vinograda Justina i Lipot želeli su sav komfor, pa su kraj dvorca podigli i sinagogu. Da ne potežu u Suboticu. Na zidu je i neki razvodnik za struju, pored ormar sa sirovinama.
A kroz prozorsko okno, otud, s druge strane, gleda Davidova zvezda. Bila je tu i te nesrećne 1944, kada su Justina i Lipot odvedeni u Aušvic. Nisu se vratili...
DVORAC BABA PUSTA - ZARASTAO U KOROV, LOPOVI SU OVDE TRAŽILI I ZLATO
Razrušen, s kulom koja viri iz zidina, bez krova, s nagrizlim atrijumom, zarastao u prašumu, bio bi odlična scenografija za filmove strave i užasa. Pa još kad do njega vodi pusti put od Alekse Šantića, uz koji su propale štale nekadašnjeg PIK, a pred njim raspalo autobusko stajalište, čovek bi rekao da je dvorac Baba Pusta pustahija koju valja zaobići. Ali - ne! Naprotiv, njegova drž je neopisiva.
Još kad ga je podigao Karolj Fernbah, jedan od prebogate braće, videlo se da je poseban. I jele, i borovi, i tise, i tuje, svašta je ovde zasađeno te 1906, kad je načinjen engleski park. A Dora Fernbah uložila je posebnu ljubav u kućice i gnezda za svakojake ptice, koje je i obeležila prstenovima. I tako ovu stvar "patentirala".
Vidi se da ovom nepokretnom kulturnom dobru niko dobro nije doneo u minulim decenijama. Najpre nacionalizacija. Uselio se tu PIK "Aleksa Šantić", o čemu svedoče i ružne pločice i ono stajalište. Kad propadoše i socijalizam i PIK, osta ruina koja služi narkomanima i skitnicama. Išarani zidovi govore da se ovde divljalo i za minuli Prvi maj. U nekadašnjoj fontani limenke. A pored i ona negdašnja simpatična šolja za belu kafu s kravicom.
Od prašume se ne vidi ni dvorac ni ozidana ograda oko njega. Idemo kroz tunel od šiblja. Vise preostali delovi plafona, zjape rupe u jednom delu, cigle na sve strane, popadalo drveće... Na samom kraju "zalepljena" i kapela. Uništena, naravno. Poharaše je, vele priče, i lovci na zlato koje su navodno Fernbahovi baš tu zakopali. Iza trema, zarasle u mahovinu, oborene figure iz parka. Kako je samo bilo lepo...
Na izlasku tek primećujemo otvoren bunar, jeza prolazi. Taman da upotpuni sliku za onu filmsku scenografiju. Ali - ne! Prelep je...
LETNJIKOVAC BALINTA FERNBAHA U KRIVAJI: BELA KUĆA BAČKOG SELA PROPADA I SLUŽI ZA SLIKANJE MLADENACA
Krivaja je živopisno selo kod Bačke Topole, kraj istoimenog veštačkog jezera. Balint Fernbah iz veleposedničke porodice s juga tadašnje Austrougarske načini ga na koncu 19. veka. I ovaj dvorac je izdržao sve - od bogataša, preko nacionalizacije, koja mu donese sedište poljoprivrednog kombinata "Krivaja", pa do privatizacije, koja će mu izgleda ipak doći glave.
Ovo nepokretno kulturno dobro sistematično propada. Oljuštena fasada, katanac, ali i sanduče za poštu privatnog preduzeća čije su kancelarije iseljene.
Dan je sunčan, međ zgradama pored komšija Ranka i Hajnalka. Piju kafu na trotoaru. Sedamo zajedno.
- Dvorac je detinjstvo cele Krivaje i okolnih sela - vele dok bistrimo koliko je naroda ovde.
- Mnogo na spisku, malo uistinu. Svi su po Austriji, Nemačkoj, Mađarskoj...
Stiže i Nikola Sudžuković, predsednik mesne zajednice Krivaja, poznatiji kao Kuvar. Radni vek provede ovde, u hotelu, odavno zatvorenom.
- Na papiru nas ima 478, a nas koji spavamo u selu 283 - sve zna.
Hvali se da selo živnu baš tokom korone:
- Tad smo prodali 56 kuća i stanova. Za nevericu! Bežali ljudi iz grada. Stan od 58 kvadrata za 6.000 evra! Sad imamo i Ruse, Ukrajince, Kineze... Al' kvadrat više nije praktično džabe.
U džepu mu je svežanj ključeva, od svega u selu - ambulante, paraklisa...
- Gotovo sve u selu je bilo u vlasništvu PK "Krivaja", to je bio gigant - farma svinja, 15.000 tovljenika godišnje, pa 7.500 ha obradive površine. Pet sela je živelo od toga. A onda "Krivaju" 2004. kupuje čovek iz Mađarske, pa je u njegovoj zgradi škola OŠ "Vuk Karadžić", koja mu plaća zakup.
Dvorac je bio upravna zgrada kombinata.
- Zvali smo ga Bela kuća, bio je naš Kapitol. Al' ode privatniku. Kad dođe restitucija, niko se ne javi da traži dvorac. I sad propada. Državu to ne interesuje ništa. A dolaze ovako ljudi da ga vide. I mladenci da se slikaju, iz cele okoline - veli Sudžuković, koji nas provodi kroz ovo ljupko selo, u kome je mnogo kolonista iz Like, kao što je i on sam.
Idemo na jezero, gde je sredio letnjikovac i plažu, napravio romantičnu klupu... Otključava nam i paraklis Svetog Pantelije da zapalimo sveću.
Svadbeni album Teodore i Igora Tota, rođenog baš u Krivaji, nije mogao da prođe bez dvorca.
- Otkad znam za sebe, u dvorcu smo i oko njega. Igrali smo se i u kancelarijama. Velika je greota što propada. Grade se gluposti, a ovakve građevine propadaju. Trebalo bi da postoji neki zakon da se mora održavati privatna svojima koja je kulturno dobro - kaže nam Igor dok Teodora šalje fotografije najlepšeg dana.
Bar tako dvorac ostaje da živi...
DVORAC GROFA KARASA - KATANAC NA LETNJIKOVCU GROFA KOJI JE OSNOVAO HORGOŠ
Od velikog je značaja kao nepokretno kulturno dobro u Vojvodini. Sagrađen je još 1795. Beše za porodicu grofa Antala Mikloša Karasa, koji i osnova Horgoš.
Put kroz mestašce koje znamo po paprici i granici vodi nas desno, na uski zemljani put, kraj koga je i drvena bandera. Tu se sakrio dvorac, koji zapravo beše letnjikovac. Katanac je na kapiji. Ogromna, nekad velelepna, zarasla je u puzavicu. Oronula. Al' s urednim brojem ulice. "Zabranjen prolaz! Opasno po život", već oronuo i znak viri iz trave.
Prekoputa limena vrata vode u dvorište. Zaključana. Na njima obaveštenje koje je stanje na brojilu tog i tog dana. Kad dođe radnik, da zna. Ljubazna komšinica zove vlasnika. Isto tako ljubazno javlja nam se Imre Karas (58). Na poslu je ovaj medicinski tehničar, u Subotici. Jedan od četiri naslednika. Dvorac je restitucijom vraćen porodici. A od tog kraja 18. veka prošao je svašta, pa bio je i škola.
- Preci su imali bogatstvo. Dvorac u Horgošu koristili su leti, jer su imali i druge u Mađarskoj. Lepo što su nam ga ostavili kao uspomenu. Ali mi s našim platama nismo u mogućnosti da ga restauriramo. Otvorili smo ga za svakog dobronamernog - kazuje nam Imre Karas.
Prilazimo dvorcu sa zadnje strane. Oljušćena je oker fasada, gole cigle pokazuju vekove. Zavese su na prozorima, kamere iznad. Kao i u većine drugih dvoraca, zadnje stepenište vodi u park. Idila čeka da oživi...
DVORAC IMRE KOVAČA - PODIGNUT KULUKOM, BOGATSTVO PROĆERDALI POTOMCI
Riđica - mestašce nedaleko od Sombora za koje nisam ni znala. Mirno, tipično vojvođansko. Ušorene kuće, u po bela dana gotovo da žive duše na ulici nema. Na kapiji petokraka ispod koje je ispisano SSSR. Naizgled obična ogromna žuta kuća odavno je napuštena. I ruinirana. Smeće i svašta unutra, napuštena kuća u koju ulaze i skitnice i pijanci. Jedan od prozora bez stakla je onaj od nekadašnje kuhinje. Još su u pločicama ostaci peći za pečenje.
Imre Kovač dobi plemićku titulu, pa još 1806. podiže ovaj dvorac na znoju seljaka koji su morali da kuluče. Nekadašnji engleski park je odavno igralište za decu. Dvorac, bogatstvo i imanje proćerdali su naslednici, menjao je vlasnike, a bio i škola, pa i mesna kancelarija, Danas je simbol propadanja, što grad Sombor treba da reši.
Iz rosne trave vire pečurke. Kokoške iz obližnjeg dvorišta "zapevale". Obilazimo građevinu, kojom i nismo impresionirani. Ali, kad zađeš pozadi, vidi se sva njegova dužina, sa svim prozorima. I kad pomislite da je to bilo početkom 19. veka, tri dvorane, niz soba - ipak je impozantno. A kad se još/uzme u obzir da je u doba raskoši Kovača tu bila i zavidna biblioteka, pa i dokumenta i slike iz 17. veka... Greota ga ovakvog gledati.
SPISAK NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA U AP VOJVODINI
1. NEPOKRETNA KULTURNA DOBRA OD IZUZETNOG ZNAČAJA U APV:
- SPOMENICI KULTURE:
1. Dvorac porodice Dunđerski, Čelarevo, Opština Bačka Palanka
2. Vladičanski dvor, Vršac
3. Patrijaršijski dvor, Sremski Karlovci
- PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE
4. Dvorac Ilion, nalazi se u okviru PKIC Gradsko jezgro Sremskih Karlovaca
2. NEPOKRETNA KULTURNA DOBRA OD VELIKOG ZNAČAJA U APV:
- SPOMENICI KULTURE:
5. Dvorci Stratimirović i Dunđerski, Kulpin, Opština Bački Petrovac
6. Dvorac Zako, Bajša, Opština Bačka Topola
7. Dva dvorca porodice Lazarević, Veliko Središte, Opština Vršac
8. Dvorac porodice Bisingen, Vlajkovac, Opština Vršac
9. Dvorac barona Jovanovića, Sočica, Opština Vršac
10. Dvorac grofa Karasa, Horgoš, Opština Kanjiža
11. Dvorac Karačonji, Novo Miloševo, Novi Bečej
12. Dvorac porodice Servijski, Novi Kneževac
13. Imanje Vizić, Begeč, Opština Novi Sad
14. Dvorac Jagodić, Stari Lec, Opština Plandište
15. Dvorac Kapetanovo, Stari Lec, Opština Plandište
16. Dvorac u Hajdučici, Opština Plandište
17. Letnjikovac Fišerov salaš, Ruma
18. Dvorac Danijel s parkom i pomoćnim objektima, Konak, Opština Sečanj
19. Dvorac Šlos, Golubinci, Opština Stara Pazova
- PROSTORNE KULTURNO-ISTORIJSKE CELINE
20. Dvorac Marcibanji-Karačonji, Sremska Kamenica, Opština Novi Sad
NEPOKRETNA KULTURNA DOBRA OD ZNAČAJA U APV
- SPOMENICI KULTURE
21. Vajndlerov dvorac sa ekonomskim dvorištem, Sonta, Opština Apatin
22. Kaštel Pala Kraija u Ul. maršala Tita br. 60, Bačka Topola
23. Dvorac u Beočinu
24. Dvorac Fantast u ataru, Bečej
25. Dvorac Kaštel, Ečka, Opština Zrenjanin
26. Dvorac Gedeona Rohoncija na bisernom ostrvu, Novi Bečej
27. Dvorac Sokolac u ataru, Novi Bečej
28. Vladičanski dvor u Gimnazijskoj ul. 2, Novi Sad
29. Kotekov dvorac u Ul. carice Milice 2, Futog, Opština Novi Sad
30. Dvorac u Aleksi Šantiću, Opština Sombor
31. Dvorac Kaštel, Temerin
32. Dvorac Lederer, u Potiskoj ul. 59, Čoka
33. Dvorac Hertelendi Bajer, Bočar, Opština Novi Bečej
34. Dvorac Nojhauzen, Srpska Crnja, Opština Nova Crnja
EVIDENTIRANA DOBRA POD PRETHODNOM ZAŠTITOM U APV:
35. Dvorac Jagodili, Boka, Opština Sečanj
36. Dvorac Miloša Bajića, Bočar, Opština Novi Bečej
37. Letnjikovac Ferbaha na Krivaji, Opština Bačka Topola
38. Dvorac Đule Terleija na Zobnatici, Opština Bačka Topola
39. Dvorac porodice Ignus, Hajdukovo, Opština Subotica
40. Dvorac Panonija, Bajša, Opština Bačka Topola
41. Kuća spahije Divana Georga, Padej, Opština Čoka
42. Letnjikovac Šulhof Veber, Padej, Opština Čoka
43. Dvorac Imre Kovača, Riđica, Opština Sombor - u postupku utvrđivanja za NKD
44. Kaštel Šinković, Senta, Opština Senta
45. Dvorac Redl, Rastina; Opština Sombor - u postupku utvrđivanja za NKD
46. Letnjikovac Višnjevac, Veliki Radinci, Opština Sremska Mitrovica
47. Vila Vojvodina na Ravnima, Grabovo, Opština Beočin
48. Fišerov salaš, Ruma, Opština Ruma
49. Letnjikovac Stanković, Čortanovci, Opština Inđija
Izvor: Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama
Nastavak sledeće subote...