SNAGA IRANA JE U DECENIJSKOJ STRATEGIJI: Geografija, resursi i diplomatija

Vekovima se pred Iran postavljalo pitanje garantovanja nacionalne bezbednosti, opstanka i samo stalnosti u okruženju jačih regionalnih sila. Iran je preživeo iz tri razloga: geografija, resursi i diplomatija

Iran je velika i planinska zemlja te su vojni pohodi na tu zemlju teški i opasni. Iran je takođe bio u stanju da „proizvede“ dovoljno snage da spreči eventualne napade, i reši unutrašnje razmirice. Istovremeno, Teheran se oduvek oslanjao na sjajnu diplomatiju.

Dolazak evropskih imperijalnih sila u region komplikuje položaj Irana početkom 19. veka, naročito britanski prodor na Arapsko poluostrvo i Avganistan, a to se podudara sa početkom kraja turske imperije. Položaj celog regiona i Irana sa njim dodatno se usložnjava sa transformacijom globalne ekonomije na sistem na bazi nafte. Tada, kao i sada, region je bio glavni svetski izvor nafte. Nakon Drugog svetskog rata, Amerikanci i Sovjeti su postali nova realnost, sa mogućnošću i željom da utiču na region, sa svešću da realnost Teherana i dalje postoji. Iran je morao da suoči regionalne i globalne pretnje, i da se uskladi sa njima. Iran je postao svestan nafte, te da globalna sile ne mogu da izgube interesovanje za region…Bez obzira da li vlada šah ili ajatolah, strategija Irana je ostala ista: odvratiti eventualnu pretnju geografijom, štiti državu sa jakim odbrambenim snagama, i angažovanje složene diplomatske službe.

Iran kao regionalna sila

Vizija Iran ,zemlja sa suštinski definisanim stavom, kao regionalne sile je ostao. Šah se takmičio sa Saudijskom Arabijom preko Omana i sanjao nuklearno oružje. Ahmadinedžadovi(predsednik iz ere ajatolaha) dueli sa Saudijskom Arabijom u Bahreinu su postali legendarni, kao i snovi o nuklearnom oružju. Kada pogledamo Iransku retoriku, jer retorika ima za cilj da zastraši, zavede ili zbuni strane sile i javnost, vidimo značajan kontinuitet u strategiji Irana od Drugog svetskog rata. Iranski snovi o ostvarivanju regionalne dominacije, od prodora , od svojih ograničenja i opasnosti od obližnjih sila, su ostali nepromenjeni.

Od Drugog svetskog rata, Iran je morao da se bavi regionalnim opasnostima kao što su Irački diktator Sadam Husein, sa kojim je vodio brutalni rat u trajanju od skoro deceniju. Teheran je platio stravičnu cenu, oko 1 milion žrtava. Takođe Teheran je morao da se bavi Sjedinjenim Državama, čija je snaga konačno definisala šablone u regionu. Dokle god je Amerika imala i ima interes u regionu, Iran nije imao izbora nego da definiše svoju politiku u odnosu na SAD. Za šaha, to je značilo da primi kompanije iz Sjedinjenih Američkih Država, i suptilno pokuša da kontroliše američke akcije. Za islamsku republiku, to je značilo suprotstavljanje SAD ,koje su delovale u smeru jačanja Saudijske Arabije. Oba delovanja u okviru tradicije iranskog suptilnog strateškog držanja.

Islamska republika pokazala se uspešniji od šaha. Te je sprovela sofisticiranu kampanju dezinformacija pre rata u Iraku 2003. godine da ubedi SAD da će invazija na Irak biti vojno laka i da će Iračani dočekati Amerikance raširenih ruku. Ovo je hranilo postojeću želju SAD da izvrše invaziju na Irak, te je to postalo jedan od presudnih od mnogih faktora koji su invaziju učinili izvodljivom. U drugoj fazi, Iranci su pomogli mnogim frakcijama u Iraku da odole Amerikancima, pretvarajući okupaciju i planove za rekonstrukciju Iraka prema američkim nacrtima u noćnu moru. U trećoj i završnoj fazi Iran koristi svoj uticaj u Iraku da se deli i parališe zemlja nakon što su Amerikanci povukli, te da Irak postane Iranski ključni Šiitski satelit.( izvor Stratfor)

Kao rezultat ovog manevrisanja, Iran je ostvario dva cilja. Prvo, Amerikanci su deložirali iranskog arhineprijatelja, Sadama Huseina, pretvarajući Irak u strateškog bogalja, te eventualno najvećeg saveznika. Drugo, Iran je pomogao da se prisili SAD da se povuku iz Iraka, stvarajući vakuum i podrivajući kredibilitet SAD u regionu, i smanjili su apetit za svaku dalju američku vojnu avanturu na Bliskom istoku. Želim da naglasim da sve ovo nije bio plod samo iranske akcije. Mnogi drugi faktori doprineli ovom nizu događaja. Iran je vešto eksploatisao događaje.Teheran posmatra Sjedinjene Države kao izuzetno moćnu i nepredvidivu silu, do tačke iracionalnosti, sa čijim potezima može da se manipuliše.Iran je video poteze SAD ,invaziju na zemlje oko njega, Irak pre svega , ali i Avganistan na istoku, kao fantastičnu priliku da se nametne kao ključni regionalni igrač, te da preseče poslednje veze manjinskih Sunita koji su vladali u Bagdadu ( Sadam Husein je bio Sunit) sa Arapskim Zalivskim monarhijama.

Ova strategija je imala ofanzivnu dimenziju. Povlačenje SAD iz Iraka pozicionirala je Iran kao silu koja je popunila ovu prazninu. Geopolitika regiona je stvorila prostor za Iran, kakav nije imao vekovima ( poslednji put su bili dominantni u doba Safavidskog carstva). Prvo, kolaps Otomanskog carstva posle Prvog svetskog rata, označio je da poziciju Irana, kao regionalne sile niko nije mogao da ospori. Drugo, krah Sovjetskog Saveza, označio je puštanje pritiska sa severa. Treće, sa povlačenjem dobrog dela američkih snaga u Persijskom zalivu i Avganistanu, te evidentnom novom podelom karata , Americi kao globalnoj sili je ograničen vojni aspekt delovanja, a još više politički .

Iranska prilika

Iran sada ima priliku da se pojavljuje kao regionalna sila, ne samo kao država koja manevriše da zaštiti iransku autonomiju i režim. Iranci su shvatili da su raspoloženja globalnih sila nepredvidiva, pre svih Sjedinjenih Država. Zbog toga traži strategiju da ne izazove američku agresiju, ali da se postavi kao jak regionalni igrač.

Svako ko proučava SAD, shvata zabrinutost Vašingtona nuklearnim oružjem. Tokom Hladnog rata amerikanci su živeli u strahu sovjetskog prvog udara. Kada su Sovjeti i kinezi postigli nuklearni konsenzus, američki odgovor bio je na granici panike. Bušova administracija je iskoristila mogućnost iračkog nuklearnog programa da okupi domaću podršku za invaziju na Bagdad.

Gledajući u Severnu Koreju, Iranci su prepoznali obrazac koji mogu da iskoriste u svoju korist. Opstanak režima u Severnoj Koreji, zemlji malo toga, direktno zavisi od volje dva velika suseda, Rusije i Kine, te nuklearnog programa. Sa Severno Korejske tačke gledišta, zapravo sticanje upotrebljivog nuklearno oružje nije poenta; Severna Koreja nije velika sila poput Kine i Rusije, a svaka greška Pjongjanga može dovesti do veće američke agresije. Umesto toga, proces razvijanja nuklearnog oružja naduvava značaj Severne Koreje.

Severnokoreanci znaju da upotreba oružja može da bude opasna, čak i kobna, ali im je program naoružanja dao moć – tu lekciju su Iranci dobro naučili. Sa stanovišta Irana, nuklearni program izaziva SAD, ali istovremeno sprečava nepromišljenu vojnu akciju. U ovom trenutku, SAD vodi grupu zemalja sa različitim stepenima entuzijazma za izricanje kazne vladi u Teheranu, koje mogu da izazovu neku ekonomsku bol Irana, ali takođe odlučno odbijaju svaku pomisao na vojnu intervenciju.

Izrael, međutim, mora drugačiji da gleda na program naoružavanja Irana. Iako nije pretnja za SAD, nuklearni program može ugroziti Izrael. Sjedinjene Države mogu da priušte grešku, Izrael verovatno ne. Ovaj nedostatak sigurnosti čini Izrael nepredvidivim. Sa iranske tačke gledišta, ,izraelski napad je dobrodošao. Ideolozi u Teheranu smatraju da bi eventualni napad Izraela na Iran, prouzrokovao solidarnost svih muslimana sveta sa Iranom do neviđenih granica.

Sirijski značaj za Iran

Kao što smo pisali, ako sirijski režim preživi, ovo će delimično biti zbog iranske podrške. Izolovana od ostatka sveta, pre svega susednih zemalja,Sirija će postati zavisna od Irana. Ako bi se to desilo, iranska sfera uticaja bi se protezala od zapadnog Avganistana do Bejruta. To bi suštinski pomerilo ravnotežu moći na Bliskom istoku, ispunjavajući vekovni san Irana da postane dominantna regionalna sila u Persijskom zalivu i šire. Ovo je zajednički san šaha i Ajatolaha , i to je razlog zašto su SAD trenutno opsednute Sirijom.

Šta bi takva sfera uticaja dala Irancima? Tri stvari. Prvo, to bi prisililo globalnu moć, SAD pre svega, da odustane od ideje uništenja Irana ( u granicama kakvim je danas). Drugo, to bi legitimisalo režim u Iranu u regionu, u kome je bez ikakvog legitimiteta. Treće, sa pomoću Šiita, duž severne granice Saudijske Arabije i u Iraku, Iran bi mogao izdejstvovati promene u finansijskoj raspodeli prihoda od nafte. Suočene sa očuvanjem režima, Saudijska Arabija i druge države Zaliva bi morale da budu u najmanju ruku ,fleksibilnije na iranske zahteve,. Preusmeravanje tog novca, ojačalo bi Iran u velikoj meri.

Iran primenjuje svoju strategiju prema režimima različitih ideologija. Šah, koga su mnogi smatrali psihološki nestabilnim i megalomanski nastrojenim, napravio je ovu strategiju ,držao je i negovao. Sadašnji režim, čiju ideologiju takođe smatraju psihološki nestabilnom, takođe se drži ove strategije.

Ova dugoročna strategija, sprovodi se još od 16. veka sa oživljavanjem Persijskog nacionalizma u obliku Safavida carstva. Cilj Teherana je da produži američku paralizu kontrole Persijskog zaliva, prouzrokovanu povlačenjem iz Iraka( obaranjem Sadama Huseina sa vlasti)… Istovremeno, vlada u Teheranu želi da stvori koherentnu sferu uticaja koja će naterati Sjedinjene Države da se prilagode kako bi zadovoljile potražnju svojih saveznika za stabilnim snabdevanjem naftom u regionu.

Iran sprovodi dvostruku strategiju prema tom cilju. Prva je da se izbegnu nagli, nepromišljeni pokreti, kako bi se izbegla od strane Sunita željena američka intervencija. Druga je da se skrene pažnja sa geostrateškog prodora u regionu, u Iraku i Siriji, kroz nuklearni program, izazivajući Sjedinjene Države da ponove svoju politiku prema Severnoj Koreji. Eventualni napad Izraela, za vlast u Teheranu bio bi poklon sličan svrgavanju Sadama iz Iraka. Iranci shvataju da je posedovanje nuklearnog oružja samo po sebi opasno, ali postojanje programa naoružanja je prednost. Ali ključ nije nuklearni program. To je samo sredstvo da se skrene pažnja sa onoga što se stvarno dešava – promena u odnosu snaga na Bliskom istoku.

M. Zdravković