RATNO VAZDUHOPLOVSTVO I PVO REPUBLIKE SRPSKE KRAJINE: Zaboravljeni čuvari krajiškog neba!

Povlačenje JNA iz Hrvatske maja 1992. godine, tadašnju Republiku Srpsku Krajinu (RSK) stavilo je pred ozbiljan problem. Srpsko stanovništvo na tom, kao i na prostoru banjalučke regije ostalo je fizički odsečeno od Srbije i bez dovoljnih zaliha lekova, goriva i drugih sredstava za život. Jedinice JNA na prostoru Krajine zamenjuje mirovna misija UN – UNPROFOR. U to vreme oružane formacije u Krajini bile su organizovane u jedinice Milicije i Teritorijalnu odbranu (TO).

SVK je od vidova imala kopnenu vojsku (KoV) i RV i PVO. Za razliku od VRS, SVK je za svoje vazduhoplovstvo zadržala naziv ratno. Iako je RSK od 18. maja 1992. godine, pa sve do svog nestanka svoje oružane formacije nazivala vojskom, SVK se ipak ne može smatrati klasično ustrojenom vojnom formacijom poput Vojske Republike Srpske, Hrvatske Vojske ili Vojske Jugoslavije, već više kao tip vojske koja je organizovana poput milicije.

Jedinice SVK bile su usko organizovane po teritorijalnom principu i nisu napuštale svoju zonu odgovornosti (u odnosu na VRS čije su jedinice bile manevarskog tipa i često su prebacivane iz jedne zone odgovornosti u drugu, kako je situacija na terenu zahtevala). Struktura SVK oslikavala je strukturu TO iz proleća 1992. godine. Pored toga što je bilo problema sa popunom ljudstvom, SVK je imala problema i sa popunom školovanim starešinama (u odnosu na VRS koja je imala sličan problem, u SVK to je bilo posebno izraženo).

Tokom operacije „Koridor-92“, iz sastava Milicije Krajine u ispomoć 1. KK VRS upućena je jedna brigada jačine 800-1.200 ljudi, baterija artiljerijskih oruđa i nekoliko helikoptera. Posle završetka borbi u Posavini, pristupilo se transformaciji posebnih jedinica Milicije u SVK. To ipak nije proteklo uspešno, te je tokom čitavog svog postojanja formacija SVK patila od brojnih problema i manjkavosti.

Koreni stvaranja krajiškog vazduhoplovstva

Korene stvaranja krajiškog vazduhoplovstva treba tražiti u nastanku helikopterske eskadrile Milicije Krajine.

Naime, u centru za obuku u Golubiću, desetak kilometara udaljenom od Knina, krajem marta 1992. godine prikupljeni su vazduhoplovci iz JNA – Srbi rođeni u Krajini. Na smotri pred vladinim zvaničnicima RSK, 5. aprila službeno je formirana „Helikopterska eskadrila Milicije Krajine„.

Helikopteri Mi-8T i Gazela, u plavobeloj šemi bojenja, izvršavali su klasične policijske zadatke, pružali vazdušnu medicinsku pomoć i osmatranjem iz vazduha kontrolisali granice RSK. Helikopterska eskadrila je sadejstvovala sa specijalnom brigadom Milicije Krajine koja je učestvovala u operaciji „Koridor-92“, održavajući vezu, izvlačila ranjenike – često sa prvih borbenih linija.

Posle završetka operacije, eskadrila se vratila u bazu na izvršenje redovnih zadataka.

Hrvatska vojska je posle dužeg primirja januara 1993. godine pokrenula operaciju „Maslenica“. Dalji prodor HV zaustavila je SVK brzo izvedenom mobilizacijom i opremljena naoružanjem iz skladišta koja su bila pod kontrolom „plavih šlemova“. Kao jezgro za formiranje vojnih sastava poslužile su policijske jedinice posebne namene.

Helikopteri, sada u maskrinim bojama, dobili su i prave borbene zadatke – Gazele naoružane protivoklopnim raketama (POVR) Maljutka zaustavile su prodor hrvatskih tenkova T-55.

Nakon par nedelja žestokih borbi, linija fronta se stabilizovala i borbena dejstva su se svela na artiljerijske duele. Relativno zatišje, SVK je iskoristila za organizovanje sopstvenih vazduhoplovnih snaga – formirana je Vazduhoplovna brigada i snažne jedinice PVO.

U to vreme počinje zabrana letenja iznad BiH. Hrvatska operacija „Maslenica“ i Rezolucija Saveta Bezbednosti UN o potpunoj zabrani svih letova iznad BiH, u vojnom rukovodstvu SVK ubrzaće odluku o stvaranju jedinica vazduhoplovstva koja bi zadovoljila potrebe i bila vazdušna podrška srpskim kopnenim snagama.

U martu 1993. najavljene su promene kojima su dotadašnje helikopterske jedinice i vazduhoplovni elementi prerasli u prvu Vazduhoplovnu brigadu RV i PVO Srpske vojske Krajine, da bi potom, odlukom Glavnog štaba Srpske Vojske Krajine od 10. aprila 1993. godine, i naredbom o osnivanju od 11. aprila iste godine bila stvorena 105. vazduhoplovna brigada RV i PVO SVK (105. vbr) koja se sastojala: od komande brigade, voda vojne policije, kontrole letenja, 249. lovačko-bombarderske avijacijske eskadrile (249. lbae), 728. mešovite helikopterske eskadrile (728. mhe), pozadinskog bataljona i lakog artiljerijsko-raketnog diviziona (lard) PVO.

Međutim, kadrovska, materijalna i tehnička podrška i osnova krajiškog vazduhoplovstva uopšte, bilo je Vazduhoplovstvo VRS.

Aerodrom Udbina posle uvođenja zabrane letova iznad BiH, postao je detašman avijacije VRS. Činjenica da je GŠ SVK odlučio da ponovo aktivira 105. vbr početkom 1993. godine, poklapa se sa uvođenjem zabrane letova UN iznad BiH. Očigledno je da ta odluka nije slučajna, i u osnovi predstavlja dozvolu V i PVO VRS da koristi aerodrom Udbina za svoje potrebe, budući da su aerodrom Mahovljani i heliodrom Zalužani u to vreme bili pod nadzorom posmatrača OUN.

Zbog prisustva vazduhoplovnih komponenti VRS, tačna organizacija brigade nije poznata i teško je 105. vbr odvojiti od V i PVO VRS, pre svega zbog slične rondele koju je koristila brigada, kao i zbog većeg broja pilota VRS koji su vođeni kao piloti SVK (što u osnovi to nisu bili).

Brigadom je prema dokumentima komandovao potpukovnik Ratko Dopuđa.

Međutim, odluku o upotrebi borbene tehnike sa aerodroma Udbina donosiće komandant 92. mabr V i PVO VRS. U leto 1993. godine, sa aerodroma Mahovljani preleće deo aviona VRS na aerodrom Udbina.

U to vreme u Krajinu su iz VRS prebačene dve baterije raketnog sistema PVO Kub. Jedna baterija je obezbeđivala aerodrom Udbina, dok je druga baterija bila raspoređena na području između Vrginmosta i Knina.

Krajiška 44. raketna brigada PVO u svom sastavu imala je divizion raketa Dvina i pomenute dve baterija kubova dopremljenih iz Republike Srpske. Ovom brigadom komandovao je potpukovnik Ranko Dašić.

Sistem VOJIN SVK bio je organizovan u 45. bataljon VOJIN i uvezan sa sistemom VOJIN VRS.

Radari P-35 nalazili su se na položajima na Prosari i u selu Šušnjar, dok su kod Slunja i Promina bili postavljeni radari P-12 i Žirafa.

Radarski položaj na Goloj Plješevici iako se nalazio na teritoriji RSK, zaposeo je 51. bataljon VOJIN VRS sa radarskim sistemom S-600.

Borbeni avioni u sastavu RV i PVO RSK

Prva dva aviona koja su se našla u sastavu 105. vazduhoplovne brigade bila su dva rashodovana aviona G-2 Galeb (N-60).

Prvi avion u sastavu brigade bio je N-60 Galeb ev. br. 23122 koji je ranije stajao kao eksponat u vazduhoplovnoj bazi Zemunik. Po povlačenju JNA sa aerodroma Zemunik, avion je prevezen na aerodrom Udbina i osposobljen za letenje.

Potom je, posredstvom Muzeja JRV na Udbinu stigao još jedan N-60 Galeb ev. br. 23123. Avioni Galeb rashodovani su još za vreme JNA 1988. godine – prvi je postao učilo, a drugi maketa u krugu Vazduhoplovne vojne akademije (VVA).

Avion N-60 Galeb ev. br. 23122 bio je prvi avion u sastavu novoformirane 105. vazduhoplovne brigade SVK (105. vbr). Avion je dobio naziv „Krajišnik“ i amblem „kobre“, aerodrom Udbina leto 1993. godine (foto Z. Mirčeta)

Hrvatska vojska (HV) je posle dužeg primirja 22. januara 1993. godine pokrenula operaciju „Maslenica“. U toj operaciji HV zauzima kompletan prostor aerodroma Zemunik. Ulazeći u prostor bivše Vazduhoplovne Vojne Akademije pripadnici HV pronalaze dva aviona, koji su tu ostali od JNA. Bili su to nastavni eksponati: MiG-21U sa brojem 195 (bivši JNA 22903) u krugu objekta, i N-60 ev. br. 23104 u učionici kao učilo.

Galeb N-60 broj 104 (bivši JNA 23104) kao nastavno sredstvo u kabinetu za vazduhoplov i motor Centra za obuku RV i PVO HV u 93. vb u Zemuniku kod Zadra (MORH)

Avion N-60 Galeb sa brojem 104 (bivši JNA 23104), danas se nalazi kao nastavno sredstvo u kabinetu za vazduhoplov i motor Centra za obuku RV i PVO HV u 93. vazduhoplovnoj bazi (93. vb) u Zemuniku kod Zadra .

Godine 1993. u SVK nisu posedovali borbene avione, pa su učinili sve da vrate u život stare N-60.

Prva akcija “ Krajšnika“ u operaciji “ Medački džep“

Septembra 1993. godine HV pokreće operaciju protiv SVK u Medačkom džepu. U vreme prodora hrvatskih snaga u Medački džep, letovi N-60, pod nazivom „Krajišnik“, bili su veliko iznenađenje koje je SVK priredila protivniku.

Naime, 11. septembra 1993. godine, „Krajišnik“ je izveo tri borbena leta, u prilično teškim uslovima i uslovima jake hrvatske PVO, koristeći i vazdušni koridor kojim je NATO avijacija ulazila u vazdušni prostor BiH.

Tom prilikom jedan avion J-21 dejstvovao je po snagama HV. Po avionu je dejstvovala PVO HV, ali se avion izvukao bez oštećenja. Avionima kojima su upravljali piloti pristigli iz Republike Srpske izvršeni su napadi i na širem području Gospića.

Helikopteri Gama naoružani POVR Maljutka, napali su artiljerijski položaj HV na Ramljanima u Lici. Napad helikoptera bio je odgovor na hrvatski artiljerijski napad na komandu 15. Ličkog korpusa SVK. U blizini Gospića helikopteri su uništili jedan tenk i jedan samohodni PAT 30/2 mm Hrvatske Vojske.

Iznad Vrginmosta 14. septembra 1993. godine, PVO SVK raketnim sistemom „Kub“ obara avion hrvatskog vazduhoplovstva MiG-21bis ev. br. 103, pilot gine.

U oktobru 1993. godine izvršeno je kompletiranje pet aviona J-21, dok su još četiri bila u postupku. Ovim radnjama vršilo se ustrojavanje 249. lovačkobombarderske avijacijske eskadrile. Popravke aviona obavljane su u Zalužanima pokraj Banja Luke.

Pristizanjem aviona Jastreb i Orao, avioni N-60 više nisu upotrebljavani u borbenim dejstvima. Avioni su bili nesigurni za letenje zbog već odavnog isteklih resursa, te su kao takvi parkirani na aerodromu Udbina.

U decembru 1993. godine RV i PVO SVK imalo je deset aviona Jastreb. Nešto kasnije, početkom 1994. godine, izneseni su podaci prema kojima je 249. lbae imala trinaest aviona J-21, ali popunjenost pilotima bila je slaba, s tek četiri pilota za ovaj tip aviona.

Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbranra SVK raspolagalo je ukupno sa 16 aviona Jastreb, dva aviona G-2 Galeb (ev. br. 23122 i 23123), četiri helikoptera Gazela „Hera“, četiri protivoklopna helikoptera Gazela „Gama“, dva helikoptera Mi-8T (ev. br. 12272 i 12367), jedan avion AN-2 i određen broj aviona UTVA-66, UTVA-75, J-20 Kraguj i Zlin-526.

Vođstvo RSK pokušalo je da obezbedi i vlastite orlove. U jednom zahtevu od 21. jula 1994. godine, poslatom Kabinetu predsednika RSK, navodi se da Jastreb, jedini borbeni avion SVK, ima vrlo male šanse za preživljavanje u dubini hrvatske teritorije, pre svega zbog male brzine i niskih manevarskih mogućnosti. Zato se predlaže da se SVK naoruža sa 12 aviona MiG-21bis ili sa šest orlova i šest super galebova G-4. Taj plan nikada nije ostvaren i na Udbini su samo privremeno bili stacionirani orlovi iz 92. mabr.

NATO dejstva po objektima i opremi RV i PVO SVK

Vazduhoplovne snage NATO alijanse su uz dozvolu Vlade Republike Hrvatske takođe koristili njenu teritoriju za izvođenje napada na prostoru RSK i RS. Borbeni avioni severnoatlanske alijanse su tako izveli nekoliko operacija koje su imale za cilj neutarlizaciju aerodroma Udbina.

Prvi i osnovni cilj bio je uništenje radarskog sistema SVK i sistema protivvazdušne odbrane ( PVO), kao i onesposobljavanje poletno-sletne staze aerodroma Udbina na duži vremenski period i stavljanje van upotrebe.

U operacijama napada na aerodrom Udbina, vazdušne snage NATO angažovale su ukupno 59 aviona svrstanih u dve borbene grupe: 2 E-3A “ AWACS“ avion za rano otkrivanje i upozoravanje, 4 EC-130H namenjeni za elektronsko ometanje radara i sistema veza, 2 PC “ Orion“ mornarički avioni koji su korišteni takođe za osmatranje ciljeva u vazdušnom prostoru; 4 KC-130 leteći avio tankeri namenjeni za snabdevanje gorivom u vazduhu, 8 F-15 “ Eagle“ koji su korišteni kao lovačka zaštita.

Za glavni udar po aerodromu Udbina korišteni su: 6 F-18 “ Hornet“ koji su korišteni za uništavanje ciljeva na zemlji; 10 F-16 “ Falcon“ namenjeni napadu na zemaljske ciljeve, 6 Jaguara namenjenih za uništavanje ciljeva PVO i 4 “ Sea Harier“ namenjeni za napad za zemaljske ciljeve, 8 Miraž 2000 delovanje po poletno-sletnoj stazi, 4 PANAVIA Tornado za delovanje po poletno sletnoj stazi specijalnim bombama za razaranje pisti i jedan C-130.

Prema dnevničkim zabeleškama generala Bjelanovića od 21. novembra 1994, kada je bombradovan aerodrom Udbina napad je izvršen kasetnim bombama. Tom prilikom onesposobljena je bila baterija protivavionskih topova “ Bofors“ kalibra 40 mm. Tom prilikom je jedan top uništen. Takođe uništen je i jedan radar “ Žirafa“ namenjen otkrivanju ciljeva i opsluživanju baterije topova “ Bofors“. Poručnik koji se nalazio u blizini radara je bio teško ranjen.. Baraka za smeštaj posade uništena. Poletno-sletna staza na tri mesta precečna i onesposobljena za dužu upotrebu.

U 3. srednjoj samohodnoj raketnoj bateriji (ssrb) 44. raketne brigade PVO SVK uništena je: radarska stanica za otkrivanje i navođenje ( RStON), samohodno lansirno vozilo, upravljačko vozilo za prenos podataka ( UPPS), agregat za napajanje RStON i UPPS.

Vazdušna operacija NATO u potpunosti je izbacila infrastrukturu aerodroma Udbina i onesposobila deo PVO sistema SVK. Ova operacija predstavljala je uvod u širo delovanje po ciljevima SVK i VRS pre svega u Zapadnoj Bosni.

Sledeći napad usledio je 23. 11. 1994, kada je NATO avijacija izvršila napad na Prvi raketni divizion (1.rd) 44 brigade PVO koji je raspolagao sa raketnim sistemom “ Divna“ koji je bio razmešten u zoni Šamarice-Petrova Gora. Avioni alijanse su tom prilikom uništili: agregat za napajanje, kabinu “ P“ radar za otkrivanje i praćenje ciljeva, antenski uređaj. U celini 1.rd/44.rb je onesposobljen i stavljen van upotrebe. Žrtava među posadom ovog raketnog diviziona nije bilo.

Hrvatski admiral i penzionisani šef Vojne obaveštajne službe HV tokom rata Davor Domaze Lošo u svojoj knjizi: Hrvatska i veliko ratište navodi da je hrvatska strana razmenom informacija tražila da se uništi što više ciljeva na “ okupiranim područjima“, pa tako se sugeriše na uništavanje radio-relejnog čvorišta i radarskog postrojenja S-600 na Plješivici, položaji raketnog sistema SA-2 Volhov na položaju Nikšić kod Slunja i položaji raketnog sistema SA-6 Kub M ( Petrovac, jugozapadno od Gvozda i pozicija kod Selišta Drežničkog. Novi napad usledio je 25. novembra 1994.

Svi ovi napadi bili su uvod u ono što je sledilo naredne godine operacije Bljesak i Oluja koje su odredile sudbinu RSK i izbrisale je sa geografske karte, a više od 250.000 stanovnika prinudilo na nepovratno iseljenje.

Tokom hrvatske operacije „Bljesak“ avijacija SVK nije dejstvovala po snagama HV.

RV i PVO SVK u operaciji “ Oluja“- NESTANAK I SLOM

Brz prodor Hrvatske vojske u operaciji „Oluja“ avgusta 1995. godine i pad RSK, SVK nije mogla da spreči i pored uspeha pojedinih jedinica SVK na određenim pravcima prodora HV.

U isto vreme sa aerodroma Udbina počinje izvlačenje tehnike i ljudstva u pravcu RS i aerodroma Mahovljani. Sve što je bilo ispravno od borbene tehnike sa aerodroma Udbina, je prebačeno ili preletelo na aerodrom Mahovljani, dok je na samom aerodromu ostavljeno nekoliko avione. Taj određeni broj vazduhoplova tokom hrvatske operacije „Oluja“ nije bio u letnom stanju i oni su zarobljeni.

Pregled zarobljene (ostavljene) vazduhoplovne tehnike na aerodromu Udbina od strane HV odmah po dolasku hrvatskih snaga. Napušteni avion N-60 Galeb sa natpisom „Krajišnik“ (MORH)

HV je zarobila oba aviona G-2 Galeb, tri aviona Jastreb (dva J- 21 Jastreb ev. br. 24252 i 24146 i jedan IJ-21 24407), dva aviona Kraguj (ev. br. 30132 i 3150), dva avion UTVA-66 (ev. br. 51109 i 51139) i jedan UTVA-75 (ev. br. 53255).

U isto vreme u Republiku Srpsku su izvučena i ubojna sredstva za koje je V i PVO VRS pokazalo interesovanje. Bile su to TV vođene rakete vazduh-zemlja AGM-65 Meverick, kasetne bombe BL-755, a takođe na prostor RSK izvučene su i dve baterije rakertnog sistema zemlja vazduh 2K-12 Kub M, koje su vraćen u sastav V i PVO VRS, sa izuzetkom jednog lansirnog oruđa 2P25M2E i vozila za prevoz i pretovar raketa 2T7M na kojima su zatečene tri bojeve rakete tipa vimpel 3M9ME i tri vežbovne rakete. Vozila su napuštena nedaleko od Knina.

Aerodrom Udbina napušten je potpuno 5. avgusta 1995 tačno u 12 časova. Svedoci tih dešavanja negiraju da su avioni HRZ dejstvovali po aerodromu u cilju sprečavanja izvlačenja tehnike, budući da je sva tehnika 5. avgusta u ranim jutarnjim časovima preletela za mahovljane i većinom otišla motornim vozilima ka skladištima u okolini Banjaluke.

Po zarobljavanju aviona, RV Hrvatske je deo aviona uvrstilo u svoj sastav. Među njima i N-60 23123.

Avion N-60 Galeb broj 661 (bivši 23123) bio je jedno kratko vreme u upotrebi u Hrvatskoj (MORH)

Svi zarobljeni vazduhoplovi, a koji su na kratko vraćeni u letno stanje prizemljeni su 1999. godine, da bi od 2008. godine sa ostalom zarobljenom tehnikom bili izloženi u bazi Zemunik, kao muzejski primerci.

Danas N-60 Galeb (G-2) JRV 23123 nalazi se u vazduhoplovnoj bazi Zemunik i u HRV služi kao eksponat za obuku. Nosi evidencijski broj HRV 661. Nije u letnom stanju.

Avion N-60 Galeb (G-2) JRV 23122 dugo je bio izložen na karting-stazi u zagrebačkom naselju Špansko. Nosio je broj 007 i iako nije bio u HRV, nosio je njihove oznake. Februara 2009. godine preuzela ga je privatna kompanija koja ga je imala nameru dovesti u letno stanje. Avion danas ima civilnu registraciju 9A-XGB.

U Hrvatskoj se danas nalaze tri aviona N-60. Dva se koriste kao učila ili eksponati za obuku (23104 i 23123), dok je treći registrovan kao civilni vazduhoplov (23122).

Uspesi krajiški raketaša

Izbijanje građanskog rata u susednoj BiH značajno je angažovalo raketne jedinice kako sprečile dotur municije i ratnog materijala 5. muslimanskom korpusu u Bihaću.

Od samog početka značajnu ulogu imao je travnati aerodrom Ćoralići kod Cazina. Sa tog aerodroma 15. juna 1992 poletela UTVA-75 sa dva pilota do aerodroma Pleso kod Zagreba. Piloti su sa sobom nosili molbu vojnog i političkog rukovodstva iz Bihaća vlastima Hrvatske da se HRZ aktivno uključi u pružanje pomoći opkoljenoj enklavi. Hrvatsko vazduhoplovstvo je aktivno letelo do ovog aerodorma sve do 1993 kada je izbio hrvatsko-muslimanski sukob. Vazdušni most bio je jedina veza za opkoljenu enklavu, ali je prelet preko teritorije RSK bio veoma rizičan.

Prva letelica koja je bila oborena od strane krajiške PVO bio je MiG-21 HRZ 14. septembra 1993. godine. Naime tog dana pukovnik Miroslav Peris dobio je zadatak da pilotirajući MiG- 21 „Osvetnik Vukovara pokuša onesposobiti vatreni položaj artiljerijsko-raketnih jedinica vojske Republike Srpske Krajine (RSK) koje su imale na dometu Zagreb, Sisak i Karlovac. Tokom niskog leta na visini između 80 i 100 metara kako bi izbegao radare pogođen je protivavionskim topom. Peris je pokušao sebe i avion da spase penjući se visinu od 350 metata, kada ga je pogodila raketa, koja je ispaljena iz raketnog sistema KUB M. Perisov avion je pao u okolini sela Stipan u opštini Vrginmost.

Druga letelica koja je oborena bio je ukrajinski transportni avion AN-26 registarske UR 26207 koji je prevozio borebni materijal za 5. korpus kada je 31.jula 1994 na njega ispaljena raketa iz raketnog sistema Kub-M koji pripada 44 r.b SVK. U avionu je poginulo pet članova posade svi ukrajinci i vazduhoplovac iz sastava ABiH. Avion je oboren u okolini Saborskog.

PVO SVK 28.maja 1995 u 02.45 sati izjutra na području Kremena kod Slunja je oborila ponovo raketnim sistemom Kub-M helikopter Mil Mi-8 MTV-1 u kome je bilo sedam osoba, a koji je poleteo sa Ćoralića ka Zagrebu. U helikopteru su sve osobe smrtno stradale, zajedno sa Irfanom Ljubijankićem tadašnjim ministrom spoljnjih poslova muslimanske vlasti u Sarajevu. Tad su poginula dva ukrajinska pilota i pilot avijacije ABiH.

NAPOMENA* U izradi teksta korišćena je jedino knjiga “Vazduhoplovne snage bivših republika SFRJ”, autora Danka Borojevića, Dragog Ivića i Željka Ubovića 2015.

Kurir.rs/A.Mlakar