KADA JE MAKEDONIJA BILA AVGANISTAN: Vardarski OPIJUM je nekada bio zlata vredan, tražili su ga i NEMCI I AMERIKANCI (VIDEO)

U industriji lekova koja se zasnivala na opijumu, koja je bujala u prvoj polovini 20. veka, jedno od ključnih mesta imao je makedonski opijum, i to ne samo na legalnom, nego i na crnom tržištu, govore nova istraživanja istoričara.

U tekstu se u nekoliko faza rekonstruiše malo poznate aspekte izvoza kvalitetnog makedonskoga sirovog opijuma američkim farmaceutskim kompanijama 1930-ih, kada američko-jugoslovenski odnosi "prelaze domen privredne sradnje".

Do 1928. američke farmaceutske fabrike bile su 16. profitabilna grana industrije, a u "zlatnoj eri" farmaceutske industrije (1930–1960) dostigle su i zadržale prvo mesto, piše Vladan Jovanović, istoričar sa Instituta za noviju istoriju Srbije i napominje da su među osnivačima farmaceutskih fabrika širom Severne Amerike dominirale porodice nemačkih migranata.

Potražnja za narkoticima u to je doba bila jako velika. Po podacima šefa Savezne kancelarije za narkotike Harija J. Anslingera, tokom 1931. u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je oko 140.000 zavisnika, a slobodnije procene išle su i do milion osoba. Tome je pogodovala nekontrolisana prerada opijuma, koja se videla i u samom Njujorku, gde se početkom 1920-ih mesečno proizvodilo 8,4 tona heroina. Situacija je postala složenija kada se u posao s opijatima uključila njujorška mafija, napominje Jovanović.

Glavni dobavljač i distributer heroina iz nemačkih fabrika bio je Arnold Rotštajn, a sicilijanski emigrant Čarls “Laki” Lučijano održavao je vezu s pariskom organizacijom Elieja Eliopolosa, sina grčkog diplomate u Turskoj, koji je od 1927. krijumčario opijum i heroin u Francusku, SAD i na Daleki istok.

Krajem 19. veka, kada je američki Kongres donosio prvu opijumsku zabranu kako bi zaštitio svoju belu populaciju, turski veleposednici su u Povardarju zasejali beli mak.

U tom delu Turskog carstva, zahvaljujući agrobiološkim prednostima makedonskog zemljišta, mak je dobro uspevao i postao je među najkvalitetnijim u svetu. Sadržavao je 14 do 16 odsto morfjuma, za razliku od npr. kineskog, u kome je procenat morfijuma iznosio 3 do 5 odsto. Seljaci su se brzo uverili u isplativost prikupljanja "smeđeg katrana" sa njegovih zarezanih stabljika, ističe autor.

Već u poslednjoj deeceniji XIX. veka u dolini Vardara proizvodilo oko 70 tona sirovog opijuma godišnje, koji se potom izvozio preko Soluna. Do 1928. izvozio se pretežno u Nemačku (55 odsto) , Švajcarsku (25 odsto) i Francusku (10 odsto), a samo 1928. izvezeno je 145 tona makedonskoga opijuma.

Od 1929. do 1934. gotovo čitavu godišnju proizvodnju otkupljivale su američke fabrike, nakon čega dolazi do perioda poslovanja tursko-jugoslovenskoga Centralnog biroa, obeleženog međusobnim opstrukcijama i rivalstvom na američkom tržištu, a sve završava fazom kada je stepen ilegalne prerade i krijumčarenja droge u Jugoslaviji ugrozio odnose sa SAD uoči izbijanja Drugog svetskog rata.

Prema službenim podacima Ministarstva poljoprivrede, iz jugoslovenske monarhije jr od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovoga opijuma u vrednosti od 386 miliona dinara. Na godišnem nivou to je iznosilo u proseku 42 tone opijuma vrednog 29 miliona dinara, što je odgovaralo npr. prosečnim godišnjim budžetskim prihodima čitave Vardarske banovine. S obzirom da je u Kraljevini Jugoslaviji godišnje krijumčareno 8-10 tona opijuma, može se zaključiti da je gotovo četvrtina legalne proizvodnje zapravo bila u ilegalnom prometu, ističe Jovanović.

Ako se tome doda šverc gotovih derivata opijuma (morfijuma, heroina i kodeina) u SAD i povezanost beogradskih i skopskih krijumčarskih organizacija s vodećim evropskim mrežama za transport droge preko Atlantika (Eliopoulos, Bacula, Raskin), onda i pojačani interes Društva naroda i američke diplomatije za situaciju u Jugoslaviji od kraja 1937. postaje razumljiviji.

Direktni pritisci američkog ambasade u Parizu, pri kojoj je djelovao servis za praćenje krijumčarenja narkotika, uticali su na jugoslovenske vlasti da pooštre zakonodavstvo i time barem na trenutak zauzdaju sve agresivniju kriminalizaciju nekada perspektivne poljoprivredne grane.

Tokom Drugoga svetskog rata britanske, iranske, indijske i meksičke luke postale su novi izvori ilegalnog dotoka sirovoga opijuma u SAD umesto do tada aktivnih jugoslovenskih, italijanskih i kineskih pristaništa, koja su usled ratnih delovanja bila potpuno odsječena, zaključuje Vladan Jovanović.

Kurir.rs/Vijesti.ba

Foto: Reuters