7 patrijarha Srpske crkve

Prvi ljudi SPC svojim životima obeležili su vreme u kojem su radili i delovali

Kada je Dušan rešio da postane car, bilo mu je potrebno da srpsku arhiepiskopiju uzdigne na nivo patrijaršije, što je i učinio 1346.

Dušan Silni je u 14. veku osvajanjem vizantijskih teritorija značajno proširio granice svog kraljevstva, a onda je odlučio da srednjovekovnu srpsku državu proglasi za carevinu. Za to mu je, između ostalog, prethodno bilo potrebno da Srpsku pravoslavnu crkvu sa nivoa arhiepiskopije uzdigne na nivo patrijaršije.

Nova titula

U prvoj polovini 1346. godine dobijena je saglasnost nekoliko autokefalnih, odnosno samostalnih crkava i svečani čin obavljen je na Uskrs 16. aprila 1346. godine u prestonom gradu Skoplju. Za patrijarha “vsem Srbljem i Pomorju”, to jest patrijarha “svih srpskih zemalja i pomorskih”, proglašen je arhiepiskop Joanikije II, koji je i do tada bio na čelu crkve. Odmah zatim on je miropomazao Dušana, koji je proglašen za “u Hristu Bogu blagovernoga cara”, a njegova žena Jelena za “blagovernu i hristoljubivu caricu”.

Po proglašenju patrijaršije, na čelo Skopske mitropolije, Ohridske arhiepiskopije i postojećih i novih episkopija postavljeni su srpski jerarsi.

Joanikije je rodom iz Prizrena i o njegovom poreklu malo se zna. Najverovatnije je bio iz vlastelinske porodice pošto mu je Dušan poverio službu na svom dvoru, odakle je 1338. godine i stupio na presto arhiepiskopa kad je preminuo Danilo II.

I kao arhiepiskop i kao patrijarh, Joanikije je bio na čelu crkve u vreme velikih političkih događaja u srednjovekovnoj Srbiji.

Tri godine posle uspostavljanja carstva i patrijaršije, 1349, na velikom saboru u Skoplju, objavljen je Dušanov zakonik. Tada je proklamovan glavni deo - prvih 135 članova, a ostatak od 201 člana donet je šest godina kasnije. Veliki udeo u izradi Dušanovog zakonika imao je patrijarh Joanikije II, posebno u onim delovima gde se pominje crkva.

U leto 1354. godine Mađari su napali Srbiju i došli do Rudnika. Car Dušan krenuo im je u susret, pozvavši ga da iz Peći, gde je bila patrijaršija, dođe u Žiču. Nisu poznati razlozi za ovaj Dušanov postupak, a neki istoričari pretpostavljaju da se car sa patrijarhom savetovao o kontaktima koje je preko posrednika imao sa papom Inokentijem VI. Joanikije se protivio vezama sa katoličkim poglavarom.

Smrt u Polumiru

Prvi srpski patrijarh se tokom ovih razgovora u Žiči teško razboleo i zatražio da ga vrate u patrijaršiju, ali nije stigao živ u Peć. Umro je 3. septembra 1354. godine u Polumiru kod Ušća.

Telo mu je preneto u Pećku patrijaršiju i sahranjeno u grobnici koju je sam sebi za života pripremio u sredini Crkve Svetih apostola. Nad njegovim grobom naslikana je kompozicija koja prikazuje opelo koje vrše dvojica episkopa sa sveštenicima i đakonima. Srpska pravoslavna crkva proglasila ga je za sveca i slavi ga 16. septembra, a njegov lik predstavljen je na freskama u Sopoćanima, Dečanima, Pećkoj patrijaršiji, Gračanici, Sabornoj crkvi u Beogradu...

Joanikije, koji je na čelu Srpske crkve, kao arhiepiskop i patrijarh, proveo gotovo sedamnaest godina, sagradio je u Palestini crkve Svetog Ilije i Svetog Nikole, a obnavljao je i darovao mnoge crkve u Srbiji.

Makarije Sokolović: Obnovitelj Pećke patrijaršije

Brat vezira Mehmed-paše Sokolovića bio je arhimandrit Hilandara, a zatim je postao prvi patrijarh posle pada Smedereva 1459.

Istorija nema odgovor na pitanje šta je bilo sa srpskom patrijaršijom posle smrti Arsenija II, koji je bio patrijarh 1459. godine u vreme pada Smedereva i propasti srpske države. “Zna se”, piše Vladimir Ćorović u “Istoriji Srba”, “da posle njega Srbi nisu imali drugog patrijarha, ali se ne zna da li je to bilo s toga što nisu mogli ili što nisu hteli da biraju patrijarha.”

Protiv Grka

U narednim decenijama vođenje Ohridske arhiepiskopije preuzeli su Grci, koji su uporedo sa širenjem granica osmanskog carstva, protegli svoju jurisdikciju na celu teritoriju bivše Pećke patrijaršije.

Srpski crkveni velikodostojnici izražavali su nezadovoljstvo zbog ovakvog stanja. Među njima je bio i Makarije Sokolović, čiji je rođeni brat bio vezir Mehmed-paša Sokolović. Zalaganjem Mehmed-paše, kao i druge dvojice vezira Srba, Rustem-paše Opukovića i Ali-paše Semiza, sultan Sulejman Veličanstveni je 1557. godine obnovio Pećku patrijaršiju, a Makarije je postavljen za patrijarha. Sultanov osnovni cilj bio je da se raji život učini koliko je moguće podnošljiv i da se Srbi pridobiju kao odani podanici.

O poreklu braće Sokolović, Makariju i Baji, malo se zna - tek da su bili sinovi sitnog vlastelina iz Rudog. Baju su Turci uzeli na ime danka u krvi i on je, dobivši ime Mehmed, dostigao visok položaj u turskom carstvu - dospeo je do mesta velikog vezira, prvog čoveka posle sultana.

Makarije je pre izbora za patrijarha bio arhimandrit manastira Hilandara.

Vladimir Ćorović ocenjuje: “Za delo srpskog narodnog ujedinjenja Pećka obnovljena patrijaršija učinila je najviše. Ona je prihvatila vođstvo u narodu, kad drugog vođstva nije više uopšte bilo.”

Obnovljena patrijaršija nije se mnogo bavila bogoslovskim pitanjima - njen osnovni cilj bio je negovanje nacionalnog kulta i učvršćivanje verske solidarnosti kako bi narod sačuvala od islamizacije.

Prostor patrijaršije obuhvatao je, pored zemalja cara Dušana i Uroša Nemanjića, još i područja Bačke, Banata, Baranje, Srema, Slavonije, Bosanske krajine, Bosne, Like, Krbave i Dalmacije. U manastirima je oživela ikonopisačka, zlatarska i prepisivačka delatnost. Umetnost, književnost i celokupna srpska kultura doživljavaju tada svojevrsnu renesansu.

Velike povlastice

Mudrom politikom, i uz pomoć brata, Makarije je od sultana dobio povlastice kakve su imali vaseljenski patrijarsi: upravljanje crkvenom imovinom, naplaćivanje crkvenih dažbina, nasleđivanje imovine onih koji su umrli bez naslednika i pravo da postavlja mitropolite i episkope, uz prethodnu sultanovu saglasnost. Ali dobio je i neka prava koja nisu imala veze sa crkvom, već su ranije pripadala vladaru - potvrđivanje pravila svih esnafskih organizacija, suđenje u bračnim sporovima i predmetima krivične prirode - koja su patrijarha činila i čuvarem državne tradicije.

Makarije se sa trona povukao 1570. ili 1571. godine, predavši vlast sinovcu Antoniju, a umro je 1754. godine. SPC ga slavi kao sveca.

Pećka patrijaršija postojala je do 1766, kada je ponovo ukinuta i taj prostor je potčinjen Carigradskoj patrijaršiji.

Arsenije Čarnojević: S narodom u seobu

Posle austrijsko-srpskog rata, kada su Srbi na poziv patrijarha ustali protiv sultana, većina naroda je pobegla preko Save i Dunava

Sultan Mehmed IV poslao je 1683. godine svog velikog vezira Kara Mustafu s velikom vojskom na Beč. Ali Austrijanci su, uz pomoć poljskog kralja Jana Sobjeskog, potukli Turke, koji su bili prinuđeni da se povlače u haosu. Austrijanci su krenuli za njima i u u tom naletu oslobodili i Beograd, a nakon toga carska vojska pod komandom Silvija Pikolominija, prodire dalje u Srbiju, sve do Kosova... Srbi nisu imali svoju državu, a na okupu ih je držala crkva. Jedini njihov vođa bio je patrijarh Arsenije III Čarnojević.

Na čelu crkve

Rođen 1633. godine na Cetinju, on se vrlo mlad zamonašio, a sa 22 godine već je bio iguman manastira Pećke patrijaršije. Mitropolit hvostanski postao je u 36. godini, kada je imenovan i za pomoćnika teško obolelog patrijarha Maksima. Budući da nije bilo nade za patrijarhovo ozdravljenje, Arsenije je krajem 1672. izabran za srpskog patrijarha. Obilazio je eparhije, a rat Austrije i Turske zatekao ga je na pokloničkom putovanju u Palestinu. Za vreme ovog putovanja vodio je dnevnik koji ima vrednost dokumenta i književnog dela. U Peć se vratio posle Uskrsa 1683, kada je austrijsko-turski rat već počeo.

Beč je pozvao Srbe, Bugare i druge hrišćanske narode na Balkanu na ustanak protiv Turaka, ali poziv je prihvatio samo Arsenije III Čarnojević, u ime Srba.

Ali ratna sreća se tada okrenula: godine 1689. komandu nad turskom vojskom preuzeo je veliki vezir Mustafa Ćuprilić, koji je porazio Austrijance i Srbe kod Kačanika i otpočeo kontraofanzivu. Uz Austrijance, u januaru 1690, povlačili su se na sever pred turskom osvetom i Srbi, čiji se broj meri desetinama hiljada. Narod je stradao na sve strane. “Ljuti strah i beda tada beše; mater od dece razdvajahu, i od oca sina. Mlade robljahu, a stare sekahu i davljahu. Tada ljudi prizivahu na se smrt a ne život.”

Hronike beleže: “Ono naroda što je i ostalo posle tako strašne kataklizme bilo je toliko udareno po glavi da mu je dugo trebalo da dođe sebi. Gubitak pretrpljen tada nije se više popravio. Na opustela srpska ognjišta, ukoliko su uopšte bila obnovljena, počeše dolaziti Arnauti i Turci.”

Na račun savezništva, Srbi su od austrijskog cara Leopolda dobili određene privilegije, pa je veliki broj njih prešao preko Save i Dunava, napustivši Beograd neposredno pred njegovo osvajanje od strane Turaka 1690.

Sabotiranje Srba

Ali plemići i katoličko sveštenstvo sabotirali su ostvarenje obećanih prava Srbima, istovremeno vodeći agresivnu politiku unijaćenja, pa je Arsenije III Čarnojević ostatak života proveo vodeći borbu na više frontova - za očuvanje pozicije Pravoslavne crkve u krajevima pod Austrijom, zaštitu Srba koji su ostali na Kosovu i za realizaciju carskih privilegija.

Zahvaljujući njegovom zalaganju kod cara Leopolda, koji je potvrdio izbor sedam srpskih vladika, stvoreni su uslovi da se početkom 18. veka razvije Karlovačka mitropolija, kao klica iz koje će iznići savremena Srpska pravoslavna crkva.

Patrijarhu Arseniju nije se ostvarila želja da se u poodmakloj starosti vrati u Peć. Umro je u Beču 27. oktobra 1706. godine, i sahranjen je u manastiru Krušedol.
Josif Rajačić: U središtu revolucije

Sveštenik iz Like proglašen je za patrijarha i predsednika glavnog odbora (privremene vlade) kada je 1848. proglašena Srpska Vojvodina

Oko Austrije su se od 16. veka pribijali razni mali narodi i države, tražeći zaštitu od Turske. Ali kad je tursko carstvo propalo, te je potrebe nestalo. Od početka 19. veka narodi koji su do tada živeli pod bečkom krunom nastoje da se osamostale i formiraju nacionalne države.

Talas pobune


Godine 1848. talas ustanaka proširio se Evropom. Tako su se pod vođstvom Lajoša Košuta digli i Mađari. U borbi za ostvarenje svojih nacionalnih ciljeva, oni su grubo nasrnuli na prava drugih naroda koji su živeli na teritoriji Ugarske.

Nepopustljivost Košuta i ostalih Mađara za posledicu je imala sve radikalnije zahteve Srba. Oni u početku nisu pominjali ni autonomiju ni vojvodstvo, ali su to brzo postale glavne tačke srpskih zahteva. Vrenje u narodu je raslo, pa je karlovački mitropolit Josif Rajačić za 1. maj sazvao Veliku narodnu skupštinu u Sremskim Karlovcima.

Majska skupština proglasila je autonomnu Srpsku Vojvodinu, koja se sastojala od Srema, Bačke, Banata i Baranje. Za vojvodu je izabran Stevan Šupljikac, a mitropolit Josif Rajačić proglašen je za srpskog patrijarha, čime je Karlovačka mitropolija faktički uzdignuta u rang patrijaršije. On je postavljen i na mesto predsednika glavnog odbora, odnosno privremene vlade, a za potpredsednika i vođu vojske izabran je Ðorđe Stratimirović.

Josif Rajačić rodio se 1785. godine u porodici pravoslavnog sveštenika u Lici, u Hrvatskoj. Njegovo svetovno ime bilo je Ilija. Školovao se u Zagrebu, Sremskim Karlovcima i Segedinu, gde je završio prvu i drugu godinu filozofije. Studije pravnih nauka, latinskog jezika i lepe umetnosti nastavio je u Beču, ali ih nije okončao jer je 1809. stupio u austrijsku vojsku koja je ratovala protiv Napoleona.

Naredne godine zamonašio se, a 1829. godine postavljen je za episkopa dalmatinskog. U leto 1833. godine premešten je za episkopa vršačkog, a 1842. godine postao je mitropolit Karlovačke mitropolije. Na tom položaju zatekla ga je revolucija 1848. godine.

Protiv radikalnih mera

Iako će u revoluciji imati jednu od glavnih uloga, Rajačić s početka nije bio za radikalne mere. U vreme ovih događaja bio je prevalio šezdesetu godinu i razumljivo je, piše Vladimir Ćorović, “što je i po vaspitanju i po godinama bio uzdržljiv... Ali narodno raspoloženje ponelo je, na kraju, i njega. Utoliko pre što mu je bila stavljena u izgled od Srba toliko željena čast patrijarha.”

Rajačić je nastojao da izbegne vojni sukob s Mađarima. Pokušavao je da u diplomatiji nađe izlaz iz nastale situacije, pa se uputio i caru u Beč.

Međutim, mladi Stratimirović, iako zamoljen od Rajačića da ne naseda na provokacije, na jedan brutalni napad Mađara na Karlovce odgovorio je vatrom i tako je započeo za nedovoljno spremljene Srbe težak oružani sukob u koji su se uključili dobrovoljci iz Srbije na čelu s vojvodom Knićaninom. Vojvoda Šupljikac prvog dana preuzimanja funkcije pao je od moždanog udara u Pančevu, prilikom obilaska bojišta, pa je na leđa patrijarha Josifa Rajačića palo i komandovanje vojnim jedinicama...

Nakon propasti bune 1848-49. godine, posvetio se prosvetnom razvoju Srba u Austriji i u tome ima ogromne zasluge. Osnovao je arhiv, pokrenuo osnivanje muzeja, naložio da se napiše prvi srpski kuvar, osnovao botaničku baštu, bolnicu, štampariju... Izgradio je mnoge škole, crkve i stipendirao veliki broj đaka i studenata na tadašnjim evropskim visokim školama.

Umro je 1861. godine.

Lukijan Bogdanović: Zagonetna smrt u reci

Poslednji karlovački mitropolit stradao je pod misterioznim okolnostima 1913, nakon što se sukobio sa mađarskim premijerom Ištvanom Tisom

Iz porodice trgovca

Rođen 1867. godine u Baji u Ugarskoj, na krštenju je dobio ime Lazar. Njegov otac bio je sitan trgovac i u Baji je držao malu radnju. Majka mu je bila bliska rođaka patrijarha Georgija Brankovića. Lukijan Bogdanović se školovao u rodnoj Baji, Sremskim Karlovcima i u mađarskom Egeru.

Zamonašio se 1891. godine i uskoro postao arhimandrit manastira Vaznesenja Hristovog u Beočinu, a za episkopa budimskog postavljen je 1892. godine.

Bio je mađarski državljanin, Mađari su ga i postavili za srpskog patrijarha i podržavali kao čoveka od poverenja. Prilikom izbora naslednika Georgija Brankovića, Sabor je dva puta birao druge vladike, ali su ih mađarske vlasti odbijale. Tek iz trećeg puta izabran je Lukijan Bogdanović, sa 33 glasa “za” i 25 glasova “protiv”.

Ni sa Mađarima patrijarhu nije bilo lako: vršili su pritisak na njega da izmesti svoje sedište iz Sremskih Karlovaca u Budimpeštu i da uvede pomoćnog episkopa kojeg bi mu oni izabrali, sve kako bi ograničili njegovu vlast i odvojili ga od naroda. A kad je za episkopa budimskog postavio vladiku protiv kojeg je bio mađarski premijer Ištvan Tisa, ušao je u otvoren sukob i sa Mađarima.

Razdor između političkih predstavnika Srba i vrha SPC bio je sve veći, mađarizacija i ograničavanje srpske autonomije sve jači, a Prvi svetski rat približavao se kao neizbežan događaj, kad je patrijarh umro na misteriozan način.

U leto 1913. godine Lukijan Bogdanović odlazi na lečenje u Joakimovu banju, blizu Karlzbada u Austriji, odakle je produžio na dvonedeljni boravak u Bad Gaštajn. Ubrzo je u sedište Karlovačke mitropolije stigla vest da je njihov arhipastir netragom nestao u popodnevnim časovima 1. septembra. Navodno, patrijarh je, po lošem vremenu, krenuo u šetnju po obližnjoj planini, iz koje se te večeri nije vratio.

“Žena je u pitanju”

Dopisnik beogradskog dnevnog lista Pravda iz Budimpešte izvestio je svoje čitaoce da ima pouzdanu informaciju da je “njegova svetost” pobegao sa izvesnom gospođicom. Naslov teksta bio je “Žena je u pitanju”!

Narednih dana život je demantovao ovu vest: u reci Ahe nađeni su delovi patrijarhove odeće, a krajem oktobra, kada je vodostaj reke opao u blizini železničke stanice Klamštajn, tridesetak kilometara od mosta sa kojeg je, kako su tvrdile ugarske vlasti, patrijarh u nervnom rastrojstvu skočio, nađeno je i njegovo obezglavljeno telo. Smrskana glava nađena je docnije, na drugoj lokaciji.

Do dana današnjeg nagađa se da li je patrijarh slučajno, nepažnjom, pao u reku, ili je njegova smrt bila nasilna. Sahranjen je 2. novembra 1913. u Sremskim Karlovcima. Njegovom smrću ugasila se Karlovačka mitropolija.

Varnava Rosić: Otrovan zbog Vatikana

Zbog toga što je stao protiv Konkordata, patrijarh je zasmetao Milanu Stojadinoviću. Preminuo je usred protesta protiv sporazuma s papom

Decenija pred Drugi svetski rat bila je u znaku dolaska Adolfa Hitlera na vlast, građanskog rata u Španiji, ubistva kralja Aleksandra, nastojanja Hrvata da preurede odnose u Jugoslaviji... Poglavar Srpske pravoslavne crkve u to vreme bio je patrijarh Varnava.

Brz uspon do trona

Rođen u Pljevljima 1880. godine kao Petar Rosić, on je bogoslovsko-učiteljsku školu u završio u Prizrenu, a Duhovnu akademiju u Petrogradu u Rusiji, gde se i zamonašio. U tridesetoj godini postao je episkop, u četrdesetoj mitropolit, a u pedesetoj patrijarh.

Kao episkop i mitropolit, službovao je u današnjoj Makedoniji. U Prvom svetskom ratu je zajedno sa srpskim narodom i vojskom prešao preko Albanije, a posle rata srpska vlada ga je poslala u diplomatsku misiju u Rusiju. Patrijarh je postao 1930. godine.

Varnavinom inicijativom započeta je izgradnja Hrama Svetog Save na Vračaru u Beogradu. Na mestu stare Beogradske mitropolije podigao je zgradu Patrijaršije, a na njegov podsticaj dobrotvorka Persida Milenković sazidala je manastir Vavedenje u Beogradu.

Na čelu SPC Varnava je ostao do kraja života 1937. godine. I njegova aktivnost i smrt nerazdvojno su vezani za protivljenje Konkordatu, ugovoru koji je jugoslovenska vlada potpisala sa Vatikanom.

U nastojanju da odobrovolji Hrvate koji su od samog stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pokazivali nastojanje da se otcepe, kralj Aleksandar pristupio je sklapanju ugovora sa papom o položaju Katoličke crkve u Jugoslaviji. Diplomatske aktivnosti vezane za Konkordat trajale su deset godina i nastavljene su posle Aleksandrovog ubistva 1934. godine. Ugovor je u Rimu potpisan 1935. godine i trebalo je da samo bude verifikovan u jugoslovenskom parlamentu. Iako je Katoličkoj crkvi Konkordatom samo garantovana ravnopravnost sa drugim crkvama, u našoj javnosti naišao je na žestok otpor. Tokom cele 1936. godine trajala je kampanja protiv Konkordata, koju je vodila SPC, a završni udarac zadao je patrijarh Varnava svojom novogodišnjom poslanicom za 1937. godinu, čije su štampanje vlasti zabranile. Patrijarh se posle toga iznenada razboleo, a u javnosti se proneo glas da je otrovan.

Glasanje i nemiri

Konkordat je u Skupštini, zalaganjem premijera Milana Stojadinovića, izglasan 23. jula 1937. godine, a po podne tog dana crkva je organizovala masovne proteste pod vidom litije za Varnavino ozdravljenje beogradskim ulicama. Žandarmerija je imala zadatak da litiju onemogući, pa je nastala opšta tuča. Prema jednom zapisu, “letele su kamilavke, cepane odežde, a da bi se branili od kundačenja i batinanja, sveštenici su upotrebili ripide i počeli njima udarati po žandarmima”.

Protesti su održani u drugim gradovima u Srbiji, a situacija se usijala kad je naredne noći patrijarh Varnava preminuo.

Stojadinović je odustao od sprovođenja Konkordata, a zvanično glasilo Vatikana prenelo je papino saopštenje da “neće biti malen broj duša koje će zažaliti” što nisu prihvatile Konkordat. Ima istoričara koji veruju da je i razbijanje Jugoslavije devedesetih godina ostvarivanje ove pretnje...

Pavle Stojčević: Omiljen u narodu

Iako je na čelu crkve bio punih 19 godina, patrijarh je uvek bio skroman i zbog toga su ga vernici veoma voleli

Skromnost pre svega

Posle osnovne škole završio je nižu gimnaziju u Tuzli, a zatim se zbog siromaštva, na nagovor rodbine koja ga je izdržavala jer je bio bez roditelja, upisao na bogosloviju u Sarajevu. U Beograd je došao 1936. godine, gde je diplomirao na Bogoslovskom fakultetu. Uporedo je studirao i medicinu, gde je stigao do druge godine. Zamonašio se 1948. godine.

Za episkopa raško-prizrenskog izabran je 1957. godine. U svojoj eparhiji, koja se mahom prostire na Kosovu, zidao je nove crkve, obnavljao stare i porušene, posvećivao i monašio nove sveštenike i monahe. Starao se o Prizrenskoj bogosloviji, gde je povremeno držao i predavanja. Po svojoj eparhiji je uglavnom išao peške, a na autobuskoj stanici u Prizrenu fizički ga je napao jedan Albanac... Kao episkop raško-prizrenski, svedočio je u Ujedinjenim nacijama o stradanju srpskog naroda na Kosovu i Metohiji.

Prilikom mitinga Slobodana Miloševića na Gazimestanu, tadašnji patrijarh German slomio je kuk i pao u postelju iz koje se nije podigao. Na osnovu mišljenja lekarskog konzilijuma, Sabor Srpske pravoslavne crkve 1990. godine odlučio je da Germana umirovi i izabere novog patrijarha. Pavle je izabran tek u devetom krugu glasanja pošto prethodni kandidati nisu mogli da dobiju većinu. Kasnije je rekao da izbor nije očekivao, a “još manje želeo”.

Bio je zbog svoje skromnosti omiljen u narodu. Živeo je asketski, sam je šio i krpio odelo i cipele i obavljao ostale majstorske poslove u Patrijaršiji. Uvek je nosio Sveto pismo i molitvenik. Po Beogradu je išao gradskim prevozom ili peške. Dok je bio patrijarh, nije primao patrijaršijsku platu, nego jedino penziju iz perioda dok je bio episkop raško-prizrenski.

Imao je jasne stavove o položaju crkve u društvu. Stao je na stranu građana u vreme protesta zbog krađe izbornih glasova - na Savindan 1997. predvodio je u Beogradu litiju koja je prošla kroz kordon policije u Kolarčevoj ulici. Zaslužan je za vraćanje veronauke u škole i povratak Bogoslovskog fakulteta u okvire Beogradskog univerziteta.

Naučni rad

Bavio se i naučnim radom. Objavio je monografiju o manastiru Deviču, od 1972. objavljivao je studije iz liturgike u obliku pitanja i odgovora, od kojih je nastalo trotomno delo “Da nam budu jasnija neka pitanja naše vere”, a priredio je i više bogoslužbenih knjiga. Značajan je i njegov rad na novom prevodu Svetog pisma, a 1993. pokrenuo je u Beogradu Akademiju za umetnosti i konzervaciju sa nekoliko odseka (ikonopis, freskopis, konzervacija).

U novembru 2007, veoma iscrpljen i sa jakom upalom pluća, primljen je na lečenje na Vojnomedicinsku akademiju u Beogradu. Tu je ostao do smrti 15. novembra 2009. Sahranjen je u dvorištu manastira Rakovica.