Bio je srpski princ, monah, književnik, diplomata i prvi arhiepiskop autokefalne, samostalne, srpske pravoslvne crkve

Rastko Nemanjić, rođen oko 1174. u Rasu, bio je najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje i brat kraljeva Vukana i Stefana Prvovenčanog.

Obnova manastira

Kao petnaestogodišnjak dobio je od oca na upravu Zahumlje. Međutim, Rastko je pobegao na Svetu Goru, a Stefan Nemanja, sluteći gde mu je sin otišao, poslao je poteru koja ga je, kad je stigla, našla već zamonašenog pod imenom Sava. Kasnije se i sam Stefan Nemanja zamonašio i dobio ime Simeon, pa su zajedno podigli manastir Hilandar, prvi i jedini srpski manastir na Svetoj Gori.

Sveti Sava poznat je po svom zadužbinarstvu - na Svetoj Gori obnovio je ili pomogao manastire Vatoped, Ivirion, Veliku Lavru i crkvu u Kareji. Ktitor je još tri svetogorska manastira, a veliki prilog dao je i carigradskom manastiru Svete Bogorodice Evergetide i solunskom Filokalu. Po povratku u Srbiju sa Svete Gore 1206. pod njegovim rukovodstvom živopisana je Bogorodičina crkva u Studenici, podigao je Crkvu Svetih apostola u Peći, učestvovao je u podizanju Mileševe, ali je njegovo najznačajnije graditeljsko delo manastir Žiča, prvo središte Srpske arhiepiskopije.

Da bi ojačao položaj pravoslavlja u zemljama kojima je vladao njegov brat Stefan Prvovenčani, Sava se prihvatio organizovanja samostalne srpske crkve.

U to vreme srpska crkva bila je podređena Ohridskoj arhiepiskopiji i imala je samo tri episkopije (Rašku, Lipljansku i Prizrensku), u kojima su vladike bili Grci. U Vaseljenskoj patrijaršiji u Nikeji Sava je 6. decembra 1219. izdejstvovao autokefalnost srpske crkve. Raška episkopija postala je arhiepiskopija, a Sava je rukopoložen za prvog srpskog arhiepiskopa.

Na povratku, Sava se zadržao u Solunu, gde je preveo izabrane građanske i crkvene propise vizantijske države. Ova „Zakonopravila“ predstavljaju prvi srpski pravni akt pisan na narodu razumljivom jeziku. Sastavio je i pravila i uputstva za monaški i isposnički život u Kareji, Hilandaru i Studenici.

Sava se vratio u Srbiju 1220. Prvo se sastao s bratom Stefanom, zatim je posetio Studenicu da bi se poklonio očevom grobu, da bi na kraju otišao u Žiču, koja je određena za središte nove Srpske arhiepiskopije. Uspostavio je osam novih episkopija, a za episkope je postavio svoje učenike, od kojih su neki bili upravo stigli iz Hilandara. Odredio je još jednu grupu svojih učenika da misionare po zemlji i uspostavljaju hrišćanske zakone o braku, kao i da iskorenjuju neznaboštvo. Svi episkopi dobili su po jedan prepis „Zakonopravila“, a novoizgrađeni manastiri imanja, njive, šume, vinograde, pašnjake i voćnjake...

Smrt u Bugarskoj

Sa položaja arhiepiskopa povukao se 1234. i za naslednika je postavio svog učenika Arsenija. Potom se uputio na hodočašće u Svetu zemlju. Na povratku, dve godine kasnije, smrt ga je zatekla u tadašnjoj bugarskoj prestonici Velikom Trnovu. Mošti mu je u manastir Mileševu naredne godine preneo sinovac, kralj Vladislav.

Piše Momčilo Petrović

NAJVEĆI HRAM

U tursko vreme narod je u velikom broju hodočastio zbog mošti svetog Save u Mileševi. Vladika Nikolaj piše: „Bojeći se da se iz toga mesta ne digne buna na Turke, Sinan-paša Beogradski naredi, te se mošti Savine prenesu u Beograd, i tu spale, na Vračaru, 27. aprila 1594.“ Na mestu gde je bila lomača podignut je Hram Svetog Save, najveći pravoslavni hram na Balkanu i po površini i zapremini najveća pravoslavna crkva na svetu.