OSAM VEKOVA SAMOSTALNOSTI SPC (3): Mileševa i Sopoćani

Pridružujući se obeležavanju osamstogodišnjice dobijanja samostalnosti SPC, Kurir će u narednim brojevima predstaviti neke od najznačajnijih manastira - svedoke sjaja i veličine pravoslavlja u Srbiji

Uprkos tome što su ovaj manastir turski osvajači u više navrata rušili, Mileševa je, s prekidima, predstavljala središte crkvenog i prosvetnog života. Tako je u XVI veku (1543. i 1544. godine) u manastiru radila jedna od prvih srpskih štamparija.

Ipak, manastir je s vremenom sve više propadao. Ruski putopisac i naučnik Giljferding 1857. godine piše da je crkva u razvalinama, da zidovi postoje, ali da krovova nema, da su kupole skoro potpuno porušene i da ih pridržavaju samo delovi svodova.

Najobimnija obnova Mileševe izvedena je od 1863. do 1865. godine, trudom prijepoljskih građana. Tada su podignuti krovovi, kupole i dozidana većina porušenih spoljnih zidova, a obnovljen je i živopis. Ali je tom prilikom srušen unutrašnji zid - verovatno zbog napuklina ili zato što su graditelji hteli da prošire crkvu - na kojem se nalazila velika kompozicija „Smrt Bogorodičina“, a tom prilikom stradale su i druge freske, među kojima je i Nemanjin portret.

I delimično očuvane, mileševske freske svrstavaju se u najdragocenije srpsko kulturno blago, a njihovu slavu je najviše proneo „Anđeo na grobu“, ili „Beli anđeo“, deo kompozicije „Mironosice na Hristovom grobu“. Ali Mileševu krasi i potresno i svečano „Skidanje s krsta“, koje je, istina, delimično nezgodno za posmatranje zbog visine kupole na kojoj je i skraćenja zbog zakrivljenosti svoda. Detalj te kompozicije, Magdalena koja ljubi ruku mrtvog Hrista, prema oceni kritike „svakako je najmilostivnija scena naše stare umetnosti“. Tu su i fragmenti drugih kompozicija koji potkrepljuju opšteprihvaćenu ocenu da freske u Mileševi predstavljaju najviše domete slikarstva u Evropi XIII veka.

Sopoćani se nalaze nedaleko od Novog Pazara, 16 kilometara zapadno uz tok reke Raške, po kojoj se i srpska država u srednjem veku nazivala Raškom, a sazidao ih je najmlađi sin Stefana Prvovenčanog kralj Uroš I, koji je vladao od 1242. do 1276.

Manastirska crkva posvećena Svetoj Trojici zidana je jeftinim kamenom - šupljikavom sigom. Zato su zidovi spolja bili obloženi fresko-malterom, a zatim su na njemu naizmenično iscrtani beli, oker i karmin pravougaonici, pa se iz daljine sticao utisak da je crkva sazidana od raznobojnih mermernih blokova. Ovi ukrasi su se s vremenom izgubili - ostali su samo tragovi fresko-maltera, koji su sačuvali pojedine neznatne delove nekadašnje dekoracije.

Crkvu i konake su krajem XVII veka razorili Turci i naredna dva i po veka bili su napušteni. U to vreme velike površine unutrašnjeg živopisa sa svodova i kubeta sasvim su uništene. Sopoćansko zdanje obnovljeno je u periodu od 1927. do 1929. godine, ali je manastir opet stradao u Drugom svetskom ratu. Konzervatorsko-restauratorski radovi otpočeli su najzad 1948. i traju do danas.

Sopoćane je proslavilo „izuzetno lepo i uzvišeno fresko-slikarstvo“. Među do danas sačuvanim freskama izdvaja se grandiozna kompozicija „Bogorodičinog Uspenja“, koja se nalazi na zapadnom zidu glavnog dela hrama, površine preko 30 metara kvadratnih. Takođe su značajni i portreti kralja Uroša I i njegove supruge Jelene Anžujske, zatim njegovog oca Stefana Prvovenčanog i sinova Dragutina i Milutina, koji spadaju među najlepše sačuvane vladarske portrete u fresko-slikarstvu tog doba.

Kralj Uroš I namenio je Sopoćane sebi za mauzolej, pa je tu i 1247. godine, pored svoje majke Ane Dandolo, unuke slavnog mletačkog dužda Enrika Dandola.

(Kurir.rs / Momčilo Petrović Foto:Shuuterstock)