OSAM VEKOVA SAMOSTALNOSTI SPC (5): Pećka patrijaršija i Gračanica

Pridružujući se obeležavanju osamstogodišnjice dobijanja samostalnosti SPC, Kurir će u narednim brojevima predstaviti neke od najznačajnijih manastira - svedoke sjaja i veličine pravoslavlja u Srbiji Obnova Pećke patrijaršije, duhovnog i kulturnog središta srpskih krajeva pod turskom vlašću, imala je dalekosežan značaj

Crkvu Svetog Dimitrija podigao je između 1321. i 1324. arhiepiskop Nikodim, a ktitor Bogorodičine crkve, sagrađene oko 1330. godine, bio je arhiepiskop Danilo II. U ovom hramu on je podigao i crkvicu Sv. Nikole, jednobrodnu građevinu od kamena i opeke.

Car Dušan je autokefalnu Srpsku arhiepiskopiju 1346. godine uzdigao na stepen patrijaršije, a arhiepiskop Joanikije II proglašen je za prvog srpskog patrijarha s prestolom u Peći, u Crkvi Svetih apostola.

Posle propasti srpske države, sredinom XV veka, patrijaršija je bila ukinuta, a njeno područje potčinjeno je grčkoj Ohridskoj arhiepiskopiji. Zaslugom velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, rodom Srbina, 1557. obnovljena je Pećka patrijaršija, a njegov brat Makarije Sokolović postao je patrijarh.

Obnova Pećke patrijaršije, duhovnog i kulturnog središta srpskih krajeva pod turskom vlašću, imala je dalekosežan značaj. Tada su prvi put gotovo svi pravoslavni Srbi došli pod jednu zajedničku crkvenu vlast, a oživeli su izgradnja i obnova crkava, izrada ikona i fresaka i prepisivanje crkvenih knjiga.

Kad su krajem XVII veka Kosovo i Metohiju napustili mnogi Srbi, pa i patrijarh Arsenije III Čarnojević, Pećka patrijaršija je izgubila samostalnost i opet je potčinjena grčkim vladikama. U XIX veku formirano je nekoliko samostalnih mitropolija u oblastima gde su živeli Srbi (Cetinjska, Beogradska, Dalmatinska...), a posle Prvog svetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, proglašeno je 30. avgusta 1920. ujedinjenje svih srpskih oblasnih crkava u jednu srpsku crkvu, koja je opet proglašena patrijaršijom.

U crkvama Pećke patrijaršije, koja je bila mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijarha, sačuvano je više mermernih sarkofaga, od kojih su neki znatne umetničke vrednosti. U riznici, koja je bila veoma bogata, čuvaju se rukopisne knjige, ikone i dela primenjene umetnosti od XIV do XIX veka.

Najstarije freske u Crkvi Sv. apostola potiču iz sredine XIII veka i ubrajaju se među najlepše u tadašnjem srpskom slikarstvu.

Gračanica (desetak kilometara južno od današnje Prištine) građena je na temeljima vizantijskog hrama iz XI, a možda i IX ili čak VI veka. Podigao ju je kralj Milutin između 1315. i 1321. godine kao svoju zadužbinu i kao zadužbinu svoje žene Simonide i sina Stefana, koji će docnije sazidati Dečane.

Gračanica je bila važan prosvetni centar za kosovsko-metohijske Srbe u vreme turskog ropstva, a u manastiru je još u prvoj polovini XVI veka postojala štamparija. I u poslednjim decenijama prošlog veka, u vreme previranja na Kosovu i Metohiji, ovaj manastir predstavljao je duhovni centar Srba. Od kraja Drugog svetskog rata u njemu je monaško sestrinstvo, a danas je i administrativno sedište Raško-prizrenske eparhije.

Pri kraju svoje vladavine, dovršivši Gračanicu, koja se smatra arhitektonski draguljem, kralj Milutin je manastir bogato obdario zemljom i ljudima. Darovna povelja je ispisana na zidu crkve, pored oltara.

I inače su gračaničke freske, od kojih je veći deo nastao oko 1321. godine, odlično očuvane. One se smatraju najuspelijim dostignućem Milutinove dvorske slikarske škole i delo su čuvenih solunskih živopisaca Mihaila i Jevtihija i njihovih učenika. U Gračanici je, prvi put u starom srpskom slikarstvu, naslikana uspravno u vidu uvis razgranate loze ustrojena loza Nemanjića, sa 16 portreta.

Na ulazu u crkvu nalaze se, jedan nasuprot drugom, portreti ktitora kralja Milutina i njegove žene Simonide. Oči na ovoj potonjoj fresci tokom vremena su iskopane jer su meštani, i Srbi i Albanci, malter na kojem su bile iscrtane smatrali lekovitim.

Kurir / Momčilo Petrović

Foto: Shutterstock