Kralj Milutin je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu i tamo je najpre bio sahranjen, međutim, posle Kosovske bitke 1389. njegovo telo je preneto u Trepču, a 1460. u Sofiju, gde se i sada nalazi

BEOGRAD - Manastir Banjska, nedaleko od Zvečana, u četvrtak će na manastirskoj slavi prenosa moštiju Svetog Arhiđakona Stefana, 15. avgusta, proslaviti jubilej - 700 godina postojanja.

Manastir Banjska sa crkvom posvećenom Svetom Stefanu koji je sagrađen između 1313. i 1317. godine, kao zadužbina srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina, jednog od najmoćnijih vladara iz dinastije Nemanjića nalazi se na obali istoimene rečice, desne pritoke Ibra, u podnožju planine Rogozne, nedaleko od Zvečana.

Kralj Milutin je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu i tamo je najpre bio sahranjen, međutim, posle Kosovske bitke 1389. godine njegovo telo je preneto u Trepču, a 1460. godine u bugarski grad Sofiju, gde se i sada nalazi.

Crkva Svetog Stefana je izgrađena na mestu starijeg porušenog hrama, pri kojem je, u drugoj polovini 13. veka, za vreme Milutinovog oca, kralja Uroša prvog - bilo sedište Banjske episkopije.

Kako je građevina bila predviđena za kraljevsku grobnicu, ukinuta je episkopija i manastir je proglašen za stavropigion - Carsku Lavru, četvrtu po rangu u srpskoj državi iza Studenice, Mileševe i Sopoćana.

Brigu oko podizanja svoje zadužbine kralj Milutin je nakon savetovanja sa svojom majkom, tada već monahinjom Jelenom, bratom Dragutinom i arhiepiskopom Savom III poverio Danilu Drugom, kasnije prvom banjskom igumanu i srpskom arhiepiskopu, koji je bio blizak kraljev saradnik i poverenik, književnik, jedan od najprosvećenijih ljudi kod Srba tog vremena.

O neimarima Banjske nema pomena u istorijskim izvorima, koja po svojoj arhitekturi spada u grupu crkava raškog stila.

Crkva je obložena kamenom oplatom u tri boje, a fasada hrama Svetog Stefana bila je bogato ukrašena skulpturom i kamenom plastikom.
Timpanon je nekada krasila monumentalna sedeća figura Bogorodice sa malim Hristosom na krilu, koja se danas čuva u manastiru Sokolici, nedaleko od manastira Banjske.

Ipak, glavni ponos bilo je "banjsko zlato", a činili su ga tanki zlatni listići kojima je oblagana pozadina fresaka.

Danas je od tog živopisa očuvano samo nekoliko izbledelih fragmenata, dok od ostalog blaga - ikona, rukopisa, srebrnih, pozlaćenih i zlatnih svećnjaka, kandila, kadionica, horosa nije sačuvano ništa.
Jedini nalazi skupocenog nakita iskopani su slučajno, za vreme Prvog svetskog rata 1915. godine, iz groba kraljice Teodore, prve žene kralja Stefana Dečanskog i majke cara Dušana, a to su dva zlatna prstena - prvi je ukrašen antičkom kamejom, a na glavi drugog je predstava dvoglavog orla i natpis: "Ko ga nosi, pomozi mu Bog".

Arheološka iskopavanja, koja još nisu sasvim okončana, znatno su uvećala saznanja o prvobitnoj istoriji i izgledu Milutinove zadužbine. Ona su otkrila i celokupan prostor manastira sa ostacima obimnog ogradnog zida i građevina duž njegove unutrašnje strane , namenjene stanovanju i drugim funkcijaa svakodnevnog života.

Manastir Banjska počeo je da propada već početkom 15. veka, a zabeleženo je da je već tada požar progutao knjige, dok je u drugoj polovini istog veka, manastir zapusteo.

Zabeleženo je i da je manastir u 16. veku razoren, jer su se u njemu sakupljali hrišćanski begunci iz turskog ropstva, kao i da je već skoro sasvim srušena crkva Svetog Stefana u 19. veku adaptirana i pretvorena u džamiju i kao takva, služila je do Prvog svetskog rata.

Crkva je prvi put konzervirana 1939. godine, a drugi put 1990. godine, kada je učinjena delimična rekonstrukcija. Manastir Banjska je 520 godina proveo u ruševinama, a novo poglavlje počinje 2003. godine izgradnjom konaka na starim temeljima.

Izgradnja konaka je trajala godinu dana, velika svečanost održana je 15. avgusta 2004. godine kada je liturgiju služio patrijarh srpski Pavle.
Inače, direktor Kancelarije za KiM Aleksandar Vulin rekao je u aprilu ove godine, posle obilaska manastirskog kompleksa, da će Kancelarija učiniti sve u materijalnom i svakom drugom smislu za sanaciju manastira i obeležavanje jubileja, čija centralna proslava će biti održana 15. avgusta.

Zadužbinu kralja Milutina uništava vlaga, crkva posvećena Svetom Arhiđakonu Stefanu, zaštitniku dinastije Nemanjića, u veoma lošem je stanju. Krovna konstrukcija je popustila, sneg i kiše proširili su vlagu na već urušene zidove, dok su u lošem stanju i zidovi trpezarije i konaka.