Misterija! Kralj Milutin počiva u Bugarskoj bez glave i desne ruke! Jović: Nije nimalo slučajno, glava je simbol mudrosti, a desnica moći... Gde su?!

Nedelja je. Pred crkvom i kombi s beogradskim tablicama. Desno od ulaza i grob nedavno preminulog bugarskog patrijarha Neofita. Služba je. Puno. I pričest. Uzimamo naforu. Desno u dnu kraj oltara je on - Sveti kralj Milutin, kako i piše iznad kivota s moštima. Čekamo bezmalo pola sata nakon službe da priđemo kivotu. Red je ogroman.

Kivot pod ključem, naravno. Mošti u prelepoj zelenoj odeždi, dvoglavi orlovi po njoj izvezeni. Leva ruka u srebrnoj šaci. Desni rukav prazan, zihernadlom prikačen za odoru. Na staklu, ne mestu gde bi trebalo da je glava - ikona Svetog kralja.

Onog koji buran ovozemaljski život poče oko 1253. kao drugorođeni sin kralja Stefana Uroša I (1241-1276), što mu odredi sudbinu i bi usud. Kao "otpisani" za presto najpre se oženi "običnom" ženom, a ne stranom princezom što sleduje budućem vladaru. Ali stvari 1282. iz korena promeni Deževski sporazum, kojim mu brat Dragutin predade presto. Otad se ženi princezama i dogura do careve kćeri.

Dugogodišnji rat za presto s bratom Dragutinom (1300-1311/1312), koji kao zet ugarskog kralja bi kralj Srema, pobuna sina Stefana (1314), pa njegovo oslepljenje, obeležili su vladavinu kralja Milutina, koji je ratovao i s Tatarima (1294. im i sina Stefana posla kao taoca), pregovarao i o Uniji s papom (definitivno propalo 1309), bio prvi srpski vladar čija vojska se sukobila s Turcima (kao pomoć Vizantincima), imao za vratom Ugare, Bugare, Vizantince... I uz sve to proširio srpsku državu i bio naš, pa i u to doba, daleko najveći ktitor - poznat po 40 zadužbina za 40 godina vladavine. To istoričar umetnosti Branislav Todić osporava kao legendu, ali i u radu "Ktitorsko delo kralja Milutina" iz zbornika "Sveti kralj Milutin - vladar na raskršću svetova" Zadužbine Svetog manastira Hilandara ističe da svođenje broja zadužbina u realne okvire ne umanjuje veličinu njegovog ktitorskog dela.

Kralj Stefan Uroš II (Milutin) Nemanjić izdahnu 29. oktobra 1321. u Nerodimlju od, kako se pretpostavlja, šloga. Bio je na kraju vladavine "Stefan Uroš po milosti Božjoj kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih", kako Nebojša Porčić u radu "Kraljevi dokumenti i vladavina Milutina" navodi da se potpisivao.

- Milutin je iznenada i teško oboleo, izgubivši moć govora, nakon čega je usledila duga agonija u Nerodimlju. Usled kraljeve nemoći, u državi je nastao "veliki metež i nemala uzbuna i smetenost". Nemiri izazvani nerešenim pitanjima oko nasleđa prestola (izbio rat sinova Stefana i Konstantina (vanbračni) u kom pobeđuje prvi i postaje kralj Stefan Uroš III Dečanski, prim. nov.) bili su takvih razmera da je napadima bila izložena čak i pogrebna povorka - piše Danica Popović u zborničkom radu "Svetačko proslavljanje kralja Milutina", prenoseći reči arhiepiskopa Danila II, svedoka događaja, koji je napisao delo "Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih".

Sahranjen je u manastiru Banjska, koji podiže kao grobnu crkvu po uzoru na onu pradede mu Stefana Nemanje u Studenici. Ali ne u ranije sačinjenoj reprezentativnoj grobnici, već znatno skromnijoj, koja liči na privremenu, a sve zbog pomenutog meteža. Dve i po godine kasnije, piše Danilo II, na grobu su se zbila "mnoga i različna čudna znamenja i viđenja", te je kraljevo telo pronađeno "neteljeno da nije otpala ni jedna vlas glave njegove", pa se pretvori u svete mošti.

Banjska teško strada od Turaka već nakon Kosovske bitke, zbog čega sklanjaju kraljeve mošti. Oko 1460. ih iz Trepče prenose u Sredec, današnju Sofiju, koja je, kao i srpske eparhije, bila pod Ohridskom arhiepiskopijom. Od tada je srpski kralj u Sofiji, i to najduže u Crkvi Svete nedelje, mitropolitskom hramu poznatom i kao Crkva Svetog kralja. Tu nas dočekuje sveštenik Nikola Čočev:

- Kralj Milutin je vladar koji je znao da ispuni reč Božju kao istinski vernik, ne zloupotrebljavajući vlast, već je koristeći pravedno za svoj narod. Sagradio je mnoštvo hramova, bolnica, pomagao siromašne - jedan je od malobrojnih primera. Njegove netruležni mošti same po sebi su čudo i svedoče nam da su njegova dobra dela prihvaćena i od Boga i da je zaista zaslužio i ovu svetu krunu. U vreme turskog ropstva čak su i muslimani zastajali pored naše crkve i skidali fes iz poštovanja prema Svetom kralju. Kada vidimo njegove netruležne mošti, stičemo još veću veru.

Otac Nikola veli i da ne zna gde su kraljeva glava i desna ruka, dok doc. dr Željko Jović, v. d. pomoćnika ministra spoljnih poslova (Centar za analitiku i informisanje MSP), koji je do minulog leta bio naš ambasador u Bugarskoj, ističe da nije nimalo slučajno što nedostaju baš glava i desnica.

- Glava u duhovnom svetu predstavlja simbol mudrosti, a desna ruka simbol moći, te ih je po mnogim tumačenjima neko uzeo, sakrio... Međutim, nema indicija gde su. Samo se u spisu u manastiru Sv. Ćirila i Metodija u Gornjoj Banji, sada predgrađu Sofije, a nekad malom selu na obroncima Ljuljina, navodi da je 1862, tokom prenosa moštiju u ovaj manastir zbog opasnosti od hordi odmetnutog vidinskog paše Pazvantoglua, otpala glava Svetog kralja i ostala u šumama Ljuljin planine - objašnjava Jović i dodaje:

- Na ponos je da se Milutin zaista u Bugarskoj tretira kao srpski kralj. Nema pokušaja svojatanja, ali je kroz vekove dobio ulogu lokalnog sveca i zaštitnika.

Takođe, Jović ističe da nama nije na ponos što deo naše stručne, pa i laičke javnosti često odriče pravo na svetost kralju Milutinu.

- To čine zbog, prema njihovom tumačenju, kraljevih kontroverznih postupaka, pre svega nekoliko brakova i oslepljivanja sina, sa druge strane potpuno zanemarujući njegov altruizam, mecenstvo, darežljivost, kao i to da je sagradio i obnovio više od 40 svetinja, među kojima su i Bogorodica Ljeviška, Gračanica, Banjska, da je bio ključni ktitor Hilandara, pa čak i sagradio manastir Svetih arhanđela na 300 metara od Hristovog groba, koji je, nažalost, danas grčki. Zanemaruju i to što se noću oblačio kao prosjak i delio nesebično sirotinji hranu i odeću, upravo ne želeći da se zna da je baš on daritelj - kaže Jović i ističe:

- Za života je dao primer kako da budeš dobar Srbin, pravoslavac, da voliš rodnu grudu, a da istovremeno raširenih ruku iskreno ljubiš bližnjeg svog, da pomažeš i voliš i druge narode i religije. A da ne govorim o jačini, snazi i popularnosti srpske države u njegovo vreme.

Sinod Bugarske pravoslavne crkve (BPC) odlučio je 2006. da deo čestice moštiju da Srbiji, što zbog različitih okolnosti, nažalost, do danas nije realizovano.

- Ta odluka Sinoda BPC bila je protokolarna, ali ima prostora za dalje konkretne razgovore i dogovore, i u tom smislu smo zajedničkim snagama dosta uradili u proteklom periodu, ali to je pre svega pitanje koje bi trebalo da reše dve crkve. Suština je, a to je bila i moja misija u pet prelepih godina u Bugarskoj, da odnose dovedemo dotle da možemo da razgovaramo o svemu, pa i o povratku dela mošti Svetog kralja, što bi zapravo bio najbolji znak produbljivanja odnosa dva naroda. Inače, lično smatram da ne postoje dva bliža naroda na Balkanu od Srba i Bugara, iako smo nesrećnim spletom istorijskih okolnosti često bili na suprotnim stranama - naglašava Jović.

Iz Svete nedelje vratismo se s parčićima kraljeve odežde, koje nam pokloni arhimandrit Vasilije, protonamesnik Svetosofijske mitropolije. Sveti kralj je ipak s nama...

SVE ŽENE MILUTINA KRALJA

Prva nesuđena - Ana, ćerka cara Mihaila VIII Paleologa

- Neuspeli pregovori kralja Stefana Uroša I (1242-1276) i izaslanika vizantijskog cara Mihaila VIII Paleologa (1259-1282) o braku Milutina sa carevom ćerkom Anom Paleologinom (1270-1271), jer nije bilo izgleda da će Milutin, kao mlađi sin, naslediti presto.

Prva - Jelena, srpska vlastelinka

- Brak sa srpskom vlastelinkom Jelenom sklopljen je nešto pre 1275, a u njemu je rođen potonji kralj Stefan Uroš III Dečanski.

Druga - ćerka sevastokratora Jovana Anđela

- Prvi "kraljevski" brak sklopio je krajem 1282. sa po imenu nepoznatom ćerkom gospodara Tesalije, sevastokratora Jovana Anđela (1268-1289).

Treća - Jelisaveta, ugarska princeza i monahinja, svastika kralja Dragutina

- Sa ugarskom princezom i monahinjom Jelisavetom, svastikom kralja Dragutina, ulazi u strastvenu vezu 1283. Srpska crkva je bila protiv tog braka, pa je kralj morao da otera Jelisavetu, koja mu je rodila ćerke Caricu (Zoricu) i najverovatnije Anu (Nedu), potonju bugarsku caricu.

Četvrta - Ana, ćerka bugarskog cara Georgija Tertera I

- Najkasnije početkom avgusta 1284. oženio se Anom, ćerkom bugarskog cara Georgija I Tertera (1280-1292) i njegove druge žene Marije. S obzirom na to da je brak njenih roditelja bio sklopljen 1279, jasno je da u trenutku udaje za srpskog kralja nije mogla imati više od četiri godine.

Druga nesuđena - Evdokija, sestra cara Andronika II Paleologa

- Milutin je ponovo od Vizantije osvojio Skoplje, Ovče polje, Polog i Debar, a te 1295/1296. držao je i Drač, pa je sporazum o miru i razgraničenju trebalo da bude učvršćen njegovim brakom sa Evdokijom, sestrom cara Andronika II, koja to odbija.

Peta - Simonida, ćerka cara Andronika II Paleologa

- Car Andronik je u leto 1298. prinuđen da Milutinu predloži ženidbu svojom maloletnom ćerkom Simonidom, pa je u proleće 1299. ugovoren mirovni i bračni sporazum, koji između ostalog predviđa uzajamnu vojnu pomoć, razgraničenje severno od oblasti gradova Ohrida, Proseka i Strumice, povratak Drača pod vlast cara, a kao carev miraz Milutinu se priznaje deo osvojenih teritorija. Simonida je predata Milutinu na Vardaru tog proleća 1299, a venčao ih je u Solunu ohridski arhiepiskop Makarije.

*Izvor: Zbornik radova "Sveti kralj Milutin, na raskršu svetova" Zadužbine Hilandara, "Kralj, kraljice i srodnici, bračne strategije i pravci politike" Predraga Komatine i "Zet grčkog cara. Istočna politika" Srđana Pirivatrića

GDE SU SVE U SOFIJI BILE MOŠTI KRALJA MILUTINA

- U Sofiju prenete između 1455. i 1469, po navodima Ivanke Gergove, koja je i inostrani član SANU

- donete oko 1460. u manastir Sv. Georgije u Sofiji, tvrdio istoričar Jordan Ivanov

- u Crkvi Sv. arhangela bile između 1555. i 1570. godine (Gergova)

- potom prenete u Crkvu Sv. Marine, gde ih je 1601. video i Dubrovčanin Lukarić, tvrdeći da su cele, s dugom kosom, dok je sofijski katolički arhiepiskop Petar Bogdan 1640. video telo bez glave (Gergova)

- nakon rušenja Crkve Sv. Marine, premeštene u Crkvu Sv. nedelje (tada Agija Kirjaki) krajem šezdesetih godina 17. veka (Gergova)

- 1751. u rukopisu Sofijske narodne biblioteke prvi put se pominje da su u Sv. nedelji (I
vanov)

- od 1842. do 1863. su u manastiru Sv. Ćirila i Metodija u Gornjoj Banji, gde piše i da ih je nesporno u Sofiju doneo Stefan Dečanski, i to najpre u Crkvu Sv. Pantelejmona, što se nigde drugde ne pominje (Željko Jović)

* Izvor: "Sveti kralj Milutin - svetlost koja spaja" Željka Jovića

KRALJ MILUTIN KAO KTITOR

- Prvo razdoblje velikog ktitorskog rada vezano je osvojene vizantijske oblasti u Severnoj Makedoniji (1282/1284. i 1295/1296), a u središtu pažnje je Skoplje, gde je obnovio svetinje: Trojeručicu, Svetog Georgija na reci Seravi i Svetog Konstantina

- zadužbinu - Crkvu Svetog Jovana Preteče, podigao pre 1299, i poklonio je Svetom Nikiti, nije poznato gde je bila

- najstariji sačuvan je obnovljeni Sveti Nikita kod Skoplja (oko 1300. godine)

- Hrusijski pirg za odbranu Hilandara od napada s mora, na obali Atosa, s crkvom Vaznesenja na vrhu, izgradio između 1290/91. i 1301/02.

- podizao bolnice, palate i crkve u Carigradu. Bolnica iliti Kraljev ksenon bila pri manastiru Svetog Jovana Preteče u četvrti Petra, sagradio ju je posle požara 1308.

- obnovio carski dvor i crkve Svetog Nikole i Svetog Georgija u Solunu, u kojem je rukopoložen Sveti Sava

- podigao Bogorodicu Ljevišku u Prizrenu na zidovima stare vizantijske bazilike, zidanje počelo 1306/1307.

- obnovio staru vizantijsku baziliku posvećenu Sv. Georgiju u mestu Nagoričino od 1313.

- ogromna ktitorska delatnost u Hilandaru - na mestu stare crkve sazidao Sabornu crkvu (1312-1316), podigao palate i kelije, obnovio Karejsku isposnicu i manastirsku trpezariju, sagradio Grobljansku crkvu

- u Studenici počeo gradnju Crkve Sv. Joakima i Ane - Kraljevu crkvu 1312.

- podigao svoju grobnu crkvu Sv. Stefana prvomučenika u Banjskoj (1312-1314)

- osnovao manastir Sv. arhangela Mihaila i Gavrila u Jerusalimu 1312/1313.

- graditelj hrama Sv. Stevana u Bogorodičinom manastiru na Sinaju, danas manastir Sv. Katarine

- podigao crkvu Blagoveštenja u Gračanici oko 1315.

- svoj manastir zvani Jerusalim u Solunu priložio Hilandaru

- bogato obdario katedralu Svetog Nikole u Bariju (1319), obnovio Crkvu Svetog Srda i Vakha na Bojani (1318) i podigao crkvu u Šati

Izvor: "Ktitorsko delo kralja Milutina" Branislava Todića; "Kralj Milutin i manastir Hilandar" Mirjane Živojinović; "Zet grčkog cara. Istočna politika" Srđana Pirivatrića; "Sveti kralj Milutin - svetlost koja spaja" Željka Jovića

 Dragan Veselinov o Svetom Savi, Nemanjićima, crkvi i popovima: