IMALI I VIŠESPRATNICE: Grad iz doba Nemanjića otkriven na Rudniku

Bogatiji građani ukrašavali su svoje stanove ornamentima u fresko-tehnici koje su radili majstori ravni živopiscima koji su oslikavali Dečane

- Grad je bio grupisan kraj važne saobraćajnice kojom su stizali trgovci iz primorja sa luksuznom robom, zapečaćenim olovnim “bulama” - plombama, kao i današnji šleperi. Odavde su Dubrovčani, Kotorani i Barani nosili rudu srebra, zlata i olova koja je bila osnova bogatstva srpske srednjovekovne države. Primorska roba je odavde išla u Borač, jednu od vladarskih rezidencija i dalje prema Beogradu - objašnjava dr Dejan Radičević, docent na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu.

On s koleginicom Anom Cicović, iz Muzeja rudničko-takovskog kraja, upravo sumira zajedničko istraživanje na Rudniku, koje je otkrilo nepoznatu sliku srpskog grada u srednjem veku.

- Istorija je već uveliko iscrpela svoje pisane izvore, istoričari moraju više da obrate pažnju na arheološka istraživanja jer ona donose nove činjenice važne za razumevanje prošlosti - smatra dr Radičević.

Arheolozi ističu da njihova otkrića pobijaju teze zaostale još iz jugoslovenske komunističke istoriografije, da se u srednjovekovnoj Srbiji živelo u primitivnim naseobinama, a da je stanovništvo bilo bez ikakvih administrativnih i tehničkih znanja.

- Upravo otkrića na Rudniku potvrđuju da su srednjovekovna gradska naselja podizana po strogim urbanističkim i ekološkim pravilima. Naime, naselje-trg moglo je da se zida samo na pristojnoj udaljenosti od rudarskih okana i “industrijske zone” u kojoj su se nalazili mlinovi za mlevenje rude i topionice - naglašava dr Radičević.

Arheološki nalazi otkrivaju srednjovekovnu Srbiju kao bogatu zemlju, dobro uređenu zakonima, sa jakom administracijom, čije stanovništvo je poznavalo tadašnje tehnologije potrebne za dobijanje i obradu metala.

- Rudnici su bili izvor bogatstva, ali i prokletstvo Srbije, jer su svi želeli da je osvoje. Zato je morala da ima brojne radionice koje su pravile alate za radnike i oružje za vojsku, što potvrđuju nalazi naših istraživanja - kaže dr Radičević.

Zapovednici snažne srpske vojske, plemići, administrativni radnici i poslovni ljudi Srbije tog doba morali su da budu poliglote, zbog velikog broja stranih trgovaca i “gastarbajtera”, od ratnika-najamnika do rudara. Arheolozi ističu da su otkrića varoši na Rudniku potvrdila neka srednjovekovna dokumenta u kojima su tadašnji građani protestovali kod starešine grada da izmesti topionice i radionice zbog zagađenja i buke.

- Najstariji pisani tragovi o ovom gradskom naselju potiču iz doba kralja Dragutina, a procvat je doživelo u 14. i 15. veku. Rudnik je naročito važan u doba despotovine, jer njegovi rudnici i topionice same stvaraju veći državni prihod od onog koji je država imala u doba Nemanjića. To se objašnjava činjenicom da je rudarsko-metalurška tehnologija napredovala, a očigledno je bilo mnogo stručne radne snage, čiji je životni standard bio visok za to doba - kaže Radičević.On objašnjava da je dobro zidane prostrane zgrade, kvalitetnu odeću i svakodnevne predmete, koji se nalaze na Rudniku, moglo da priušti samo prosvećeno i imućno građanstvo. O bogatstvu svedoče i ostaci mnogobrojnih crkava koje je kao zadužbine, sudeći po arheološkim nalazima, podizala i sitnija vlastela.

- Kraj rudnika i topionica su nicala velika gradska naselja, sa administrativnim, trgovačkim i zanatskim centrima, kolonijama primorskih trgovaca i verskim objektima. U našoj varoši, čiji smo samo mali deo istražili, otkrili smo temelje dve crkve i velike građevine s administrativnom funkcijom, sudeći po brojnim srpskim i ugarskim novčićima iz doba careva Dušana i Uroša, odnosno kraljeva Karla Roberta, Ludovika Prvog i Žigmunda Luksemburškog - navodi dr Radičević.

Posebno važno otkriće za razumevanje gradskog života u srednjem veku su ostaci privatne kuće s prizemljem i spratom.

- Prizemlje nije bilo namenjeno stanovanju već je u njemu najverovatnije bila trgovina. Stanovalo se na spratu u prostorijama koje su bile ukrašene freskama. Reč je o geometrijskim i biljnim motivima veoma lepe izrade, koji su identični ornamentima iz Visokih Dečana. To svedoči da su građani mogli da plate vrhunske majstore živopisce - objašnjava Radičević.

On podseća da je bogatstvo Srbije zlatom i srebrom bilo centralna tema izveštaja srednjovekovnih putopisaca i obaveštajaca velikih sila.

- Da bi se branila, država je morala da proizvodi kvalitetno oružje, a jedan od centara srednjovekovne namenske industrije bio je i Rudnik - kaže dr Radičević.

O specijalizaciji za određene vrste oružja i opreme svedoče imena današnjih sela i toponima širom Srbije: Kopljare, Štitare, Lukare, Brnjaci (brnja - verižna pancir košulja)...

- To su sve putokazi za buduća istraživanja. Nažalost, mora se priznati da su srednjovekovni gradovi i vladarske rezidencije u Srbiji potpuno neistražene, jer je naša nacionalna arheologija već duže vreme potpuno skrajnuta. Nekad su razlozi za to bili politički, kao u slučaju prekidanja istraživanja Novog Brda na Kosovu, najvećeg srpskog srednjovekovnog trga i gradskog naselja. Očekujemo da se to promeni i, što je još važnije, da se otkrića prezentuju javnosti - zaključuje dr Radičević.

Skriveno bogatstvo

Istraživanjem srednjovekovnog grada na Rudniku srpska arheologija je praktično napravila pun krug.
- Prva arheološka istraživanja u Srbiji izveo je 1865. dr Janko Šafarik, upravnik, odnosno “čuvar Narodnog muzeja”, kako se tada govorilo. O brizi za nacionalnu istoriju svedoči podatak da je na put u tadašnji rudnički okrug krenuo “radi istraživanja i iskopavanja starina”, a da je izveštaj o rezultatima objavljen tek posle Drugog svetskog rata! Izuzimajući nekoliko manjih kampanja, mi smo praktično prvi nastavljači Šafarikovog rada na Rudniku. Da bude još paradoksalnije, ovde se nalaze tragovi najstarijeg preistorijskog rudarstva, antičkog, srednjovekovnog, a i danas imamo aktivne rudnike. Kao da je neko namerno krio bogatstvo baštine Rudnika - kaže dr Dejan Radičević.