DA LI SU HEROJI HALIJARDA STVARNI ILI IZMIŠLJENI LIKOVI? Istoričar odgovara na goruće pitanje koje muči publiku, a ovo je ISTINA

Sam naslov filma "Heroji Halijarda" i serije "Vazdušni most", koja se emituje svakog vikenda na Superstar kanalu i RTS, pokrenula je niz pitanja, između ostalog na koji način su prikazani realni istorijski događaji udaljeni osam decenija od savremenih zbivanja, ali i dalje značajni za kulturu sećanja srpskog naroda.

Optužbe za revizionizam pokrenute su i pre nego što je film prikazan. Jedan deo javnosti ističe nedopustivo „veličanje četništva” koje zauvek mora da zadrži obeležja izdajničko-zločinačke organizacije, drugi ukazuje na revizionizam u smislu umanjenja, pa čak i izostavljanja uloge generala Mihailovića i Jugoslovenske vojske u Otadžbini u spasavanju i evakuaciji savezničkih avijatičara piše istoričar dr Miloš Timotijević u svom blogu.

Oba stava nemaju oslonac u sadržaju filma i svako ko bude pogledao „Heroje Halijarda” i sada TV seriju, imaće priliku da se uveri u besmislenost takvih optužbi.

Ipak, takvi stavovi nisu neuobičajeni. Filmsko prikazivanje istorijskih tema koje ideološki i politički polarizuju društvo, uvek se nalazi pod posebnim nadzorom javnosti. Brojni ljubitelji prošlosti, najrazličitiji aktivisti sećanja i publicisti uvek se bore za izbor tema, ličnosti i događaja iz istorije koji omogućava pozitivan doprinos njihovom ideološko-političkom interesu u sadašnjosti.

U pitanju je otvorena borba za idealizovano i heroizovano tumačenje narativa simboličke politike, za koju se trude da postane deo zvanične reprezentativne kulture, koja bi se potom trajno uvela u državnu komemorativnu praksu.

Izabrani događaji (nikako ne sva dešavanja iz istorije, mada se tvrdi suprotno) proizvode se u „znamenite“, a zatim naknadnom promišljenom ideološkom akcijom uvode u zajedničko sećanje. Uvek treba imati na umu da istorijski događaji i ličnosti u javnom sećanju nemaju zauvek datu vrednost, već se uvek tumače iznova u svetlosti aktuelnih shvatanja i potreba.

Dakle, sam istorijski događaj ne mora presudno da utiče na zajedničko memorisanje, koje se često ne konstituiše kao istorijska činjenica, već kao naknadna interpretacija.

Objektivna „istorijska stvarnost“ događaja samo je neophodna osnova za njegovo kasnije uvođenje u javni memorijski kulturni sistem (izbor događaja, uobličavanje informacija, određivanje emocionalnog intenziteta sećanja), čija se struktura utemeljuje na principima selektivnosti, sintetisanja i heroizacije.

Takav postupak podrazumeva prevazilaženje racionalnog istoriografskog tumačenja događaja i izuzimanje iz vremena prolaznosti i zaboravljanja, a potom uzdizanje u moralizovano metafizičko vreme večnog sećanja.

Zato je zalaganje za „objektivno” prikazivanje prošlosti u diskursu publicista, posebno kada su u pitanju događaji iz Drugog svetskog rata, najčešće deo zalaganja za isticanje „svoje istine”.

Međutim, pošto je u Srbiji od 1941. do 1944. godine besneo „trodimenzionalni“ građanski rat između pristalica partizana (NOVJ), četnika generala Mihailovića (JVuO) i oružanih snaga vlade generala Milana Nedića (SDS, SDK), u uslovima teške okupacije koju su sprovodile nemačka i bugarska vojska, dok se odvijao genocid nad srpskim narodom širom prostora Jugoslavije, uvek se iznova postavlja pitanje šta tačno treba izabrati, i zašto, i na koji način interpretirati?

Sve tri srpske zaraćene strane stvarale su svoju sliku ratnih dešavanja i neprijatelja, koja je tokom rata, posle njegovog završetka, kao i danas imala upotrebljivu političku i ideološku instrumentalizaciju.

Pri tome različite kulture sećanja na Drugi svetski rat u „javnoj istoriji” najčešće kao svoju osnovu imaju simbole i konstrukcije nastale u okviru ratne propagande sukobljenih strana, koja apstraktne ideje pretvara u prepoznatljive i prihvatljive narative zajedničke identifikacije.

Za vreme Titove Jugoslavije sve „istine” osim partizanske bile su zabranjene. Sa propašću komunizma javnost je „otkrila“ mnoštvo zaboravljenih događaja, a dramatična ratna stvarnost omogućila je izbor „bezbroj“ ličnosti i procesa za koje postoji mogućnost da se u naknadnoj interpretaciji sagledaju u polju „večnih ideja“.

Zbog velikog pritiska javnosti kreatori filmova s istorijskim sadržajem uvek imaju težak zadatak da savesno i objektivno, u suštinski kratkoj formi od 90 do 120 minuta, jasno i zanimljivo saopšte komplikovane i kompleksne događaje iz prošlosti. Balans između kreativnosti i istorijske verodostojnosti nije lako održati, jer su neophodni mnogi kompromisi, što izaziva negativnu reakciju javnosti.

Zato je problem filmskih uslovnosti najinteresantniji zaljubljenicima u prošlost. Čitave armije amatera istražuju najsitnije detalje mnogih filmova sa istorijskom tematikom, sa neprevaziđenim uzbuđenjem u potrazi sa „tačnošću”.

Ispoljava se velika istrajnost u „lovu” na greške. Pažnja se usmerava ne samo na ličnosti, događaje i procese, već i na stepen pravilne upotrebe jezika, muzike, odeće, arhitekture i tehnologije.

Pri tome se zanemaruje ne samo „višeglasnost” istorijskih izvora, ili njihovih interpretacija, već i činjenica sačuvani istorijski izvori nikada ne otkrivaju celokupnu prošlost, tako da je neophodna „dopuna” istorijske praznine, i pronalazak „prave mere” između verodostojnosti i kreativnosti.

Umetnički ili narativni razlozi često uslovljavaju da se određeni događaji ili ličnosti u istorijskim filmovima ne prikazuju na striktno verodostojan način, mada se ne menja istorijska suština epohe koja se prikazuje.

Naročito delikatno pitanje je prikazivanje istorijskih ličnosti u filmu, posebno ako postoje različite interpretacije njihovih karaktera i postupaka. Primer generala Mihailovića i četnika je sam po sebi paradigmatičan. Da li su oni zločinci ili heroji? Da li je dozvoljeno da se prikažu kao obični ljudi? Sa svim vrlinama i manama, nadama i strahovima, nedoumicama.

Jedan od puteva za rešavanje ovog problema je razvijanje složenih i interesantnih fiktivnih likova, koji po izgledu, jeziku, stavovima odgovaraju istorijskom periodu koji se prikazuje, uključujući i motivaciju za postupke, razvoj i preobražaj u filmskoj radnji.

Bitan je i izabrani narativni stil, za koga je važno da odgovara tonu istorijske pripovesti i epohe koja se prikazuje. On treba da poseduje i dobre dramaturške elemente, kako bi bio uverljiv i zanimljiv.

Uzbudljiva radnja, likovi koji privlače pažnju i stvaraju emocionalnu vezu sa publikom i dijalozi koji otkrivaju karaktere glavnih likova privlače publiku.

Formiranje osećaja napetosti, iščekivanja, napregnutosti, određivanje tempa i ritma priče, korišćenje simbola i metafora za dubinska značenja i izražavanje apstraktnih koncepata, konflikti i razrešenja i određivanje najemocionalnijeg momenta priče uvek su zahtevni zadaci.

Iako naslov sugeriše da je film „Heroji Halijarda” ratni spektakl, on po hronološkim okvirima i glavnom toku radnje nije prikazivanje misije „Halijard” koja se na terenu odvijala od 10. avgusta do 27. decembra 1944, mada je prva konferencija za njenu pripremu bila već 19. juna 1944, a namere su postojale još od zime iste godine.

Zapravo, film se okončava u trenutku samog početka misije „Halijard”, a glavni junaci koji su doveli do njenog početka su „heroji” ovog događaja, koji ima širi istorijski kontekst važan za prikaz cele epohe.

Suštinski jedna važna ratna epizoda poslužila je da se snimi film o složenim odnosima na srpskom selu tokom okupacije i građanskog rata 1941-1944, pri čemu se porodično jedinstvo ističe kao najviša vrednost.

Za oblikovanje glavnog toka radnje korišćen je jezik filmske fikcije, zatim konstrukcije događaja, situacija i dijaloga iz realnih istorijskih zbivanja, ali koji se u stvarnosti nisu odigrali na taj način, i na kraju rekonstrukcije istorijskih događaja do mere koja je bila moguća u jednom igranom filmu.

Glavni junaci iz porodice Jović su izmišljene ličnosti, ali koji svojim stavovima izražavaju ideološko-političke pozicije četnika i partizana, ili običnih ljudi koji nastoje da budu izvan građanskog rata i prežive okupaciju.

Fiktivne ličnosti su i svi američki avijatičari, osim afroamerikanca i komandanta bombarderske grupe u Južnoj Italiji, ali oni ne utiču na glavni tok radnje.

Sam prihvat američkih avijatičara, uloga srpskih seljaka u takvim događajima, borbe četnika sa nemački poterama u njihovom spasavanju, svakodnevni život avijatičara smeštenih u srpska seoska domaćinstva jesu realnost, ali koja je preoblikovana u imaginarnu priču u kojoj se prikazuje i ljubav američkog avijatičara i srpske devojke.

Zato su potpuno realne istorijske ličnosti kapetan Zvonimir Vučković (Radovan Vučković), kapetan Predrag Raković (Milan Vasić), general Mihailović (Nebojša Ljubišić), kao i književnik Dragiša Vasić (Branislav Lečić) i političar Živko Topalović (Nebojša Dugalić).

Realne istorijske ličnosti su i Džordž Musulin (Nikola Kent) predstavnik američke misije kod Draže, britanski general Armstrong, major Arči Džek.

Njihovi dijalozi i situacije u kojima se nalaze plod su filmske fikcije, oblikovane na podlozi stvarnih istorijskih događaja. Okolnosti, vreme, mesto delovanja ovih likova nisu verna rekonstrukcija prošlosti, ali zato sa velikom tačnošću izražavaju stavove za koje su se zalagali.

Konkretno sastanak na kome su general Mihailović, Vasić, Topalović, kao i mnoge druge istaknute ličnosti JVuO, potom Musulin, Armstrong i drugi članovi britanske misije, navodno organizovan na Dražin rođendan 1944, nikada se nije dogodio.

Konstrukcija ove scene poslužila je da se nekoliko realnih istorijskih događaja, koji su se odvijali u dužem vremenskom intervalu tokom 1943. i 1944, smeste u jednu kraću filmsku sekvencu, kako bi se prikazala dramatična istorijska pozadina odvijanja evakuacije savezničkih avijatičara.

Realne istorijske ličnosti su potpukovnik Baćević i major Lukačević, njihovo zadržavanje u Južnoj Italiji, oduzimanje prtljaga, dragocenosti, neprijateljski odnos Britanaca (on je u stvarnosti izgledao ipak nešto drugačije) i okolnosti dolaska avionom u Pranjane u kome dominira svađa sa kapetanom Vučkoviće, i zabrana odlaska generala Armstronga.

Pri tome su ovi stvarni događaji „skraćeni” i smešteni samu u jednu noć, kada na improvizovanu pistu sleću britanski avioni. U pitanju su avioni američke proizvodnje, ali sa britanskim oznakama, kao što je bilo u stvarnosti.

Iako je to bila prva evakuacija iz Pranjana, organizovana 29. maja i 1. juna 1944, ona nije deo stvarne misije „Halijard”, koja je započela 10. avgusta 1944. godine.

Filmska uslovnost je i dijalog stvarnih istorijskih ličnosti Džordža Vujnovića i komandanta američke bombarderske grupe u kojoj se ističe da je zadržavanje potpukovnika Baćevića i majora Lukačevića u Italiji opasnost za kompromitaciju misije „Halijard”.

Ovaj dijalog samo upućuje na činjenicu da je postojala razlika između Britanaca i Amerikanaca u odnosu prema JVuO u to vreme, i da su američki obaveštajni oficiri srpskog porekla pokušavali da pomognu Draži Mihailoviću.

Zato je gradnja improvizovanog aerodroma u Pranjanima na Galovića polju realnost, učešće majora Arči Džeka na ovom poslu, inženjera Verkića, kapetana Vučkovića, Musulina, i seljaka Prvoslava Railića koji rukovodi svojim zemljacima u ovom poslu.

Materijal je zaista vađen iz kamenoloma volovskim zapregama, ali je incident sa povređivanjem filmskog junaka Ilije Jovića (Čubrilo Čupić) potpuna fikcija.

Realnost su i prazni saveznički avioni koji su sletali u Pranjane, razočaranost vojske i naroda, i tačno je da su saveznici ratni materijal pre toga bacali partizanima koji su napadali Dražine četnike angažovane u spasavanju i evakuaciji američkih avijatičara.

Glavni negativac u filmu je četnik Miladin Brkić (Jovo Maksić) iz Dragačeva, koji Dražu oslovljava sa „kume”.

Njegov lik je konstruisan na osnovu života Milutina Jankovića, stvarne istorijske ličnosti sa kojom deli niz osobina i postupaka. Ipak, Miladin nije Milutin, kao što je i potpuna fikcija tip oružja koje nosi, teror koji sprovodi, egzekucije kojima rukovodi.

Zato je Bitka na Kopaoniku realan istorijski događaj u kome je učestvovao kapetan Raković, kao i okolnosti same borbe i superiornost partizanske vojske u artiljeriji i količini municije koju su dobili od Britanaca i Amerikanaca.

Niz drugih likova i događaja potpuna su fikcija, konstruisana kako bi se formirala filmska priča, uključujući i junaka „Gojka Ludog” (Radoš Bajić) koji gine tokom borbi na Kopaoniku.

Završna scena filma u kojoj braća četnik Mirko Jović (Nikola Rakočević) i partizan Sreten Jović (Vučić Perović) plaču nad grobom svog poginulog brata Ilije (Čubrilo Čupić), dok iznad njih proleće avion sa evakuisanim američkim avijatičarima, nije se odigrala u realnosti, ali po svojoj simbolici odgovara stanju i posledicama građanskog rata u Srbiji toga vremena.

Iako film „Heroji Halijarda” insistira na snažnim emocijama u uslovima dramatičnih ratnih zbivanja, javnost uvek obraća pažnju na mnoge „tehničke” detalje.

Upotreba konja u mnogim scenama nije imaginacija, kao i volovskih zaprega, a eksterijer i enterijer seoskih kuća i domaćinstava odgovara epohi. Zadružni dom zdravlja „Džon Kinsberi” u Pranjanima takođe postoji.

Kompjuterska animacija korišćena je u scenama rušenja američkog bombardera i prikazu njihove avijacije na aerodromu u Italiji.

Zato su scene sletanja i poletanja aviona sa Galovića polja snimljene u realnim uslovima na autentičnom terenu, kao i unutrašnjosti bombardera, samo što je kompjuterskom animacijom preoblikovan tip aviona.

Kostimi glavnih junaka oblikovani su kako bi potvrdili i pojačali njihov karakter, a rekonstrukcija je izvršena na osnovu sačuvanih fotografija. Materijal, dezen i oblik odgovaraju epohi, s tim da je kostimograf Boris Čakširan stvorio svojevrsnu eleganciju odeće siromašnih.

Uniforme i oznake svih vojski prate glavne oblike koji su postojali u ratu, ali nisu verne kopije originala u svim detaljima. Četnici većinom nose srpsku seosku narodnu nošnju, anterije, kao što je i bilo u stvarnosti.

Izbor oružja takođe oslikava mesto filmskih likova u priči. Partizan nosi sovjetski automat, četnici zarobljeno nemačko oružje i američke automate, a glavni negativac Miladin Brkić nemački automat "Sturmgewehr 44", što je potpuna fikcija oblikovana s ciljem isticanja njegove posebnosti.

„Heroji Halijarda” po svojoj temi jeste istorijski, ali ne i dokumentarni film. Poseduje sve elemente ratnog spektakla, ali je ipak porodična drama.

Nije revizionistički film, ali ističe stvarnu ulogu vojske generala Mihailovića u ratu, čime pokreće reviziju dosadašnje dominantne slike partizana i četnika u javnosti. Film suštinski rehabilituje četnike, ali bez satanizacije partizana.

Glavni junaci su fiktivne ličnosti, ali koji se zalažu za stvarne političke stavove svoje epohe. Realne istorijske ličnosti deluju u konstruisanim ali i događajima koji su se stvarno desili.

Po svim elementima serija "Vazušni most" i "Heroji Halijarda" su umetnički film koji nam postavlja brojna pitanja o prošlosti, na pojedina daje i odgovore, i tako ga i treba doživeti.