Hapšeni su i proganjani kao Srbi katolici: Od Ivana Gundulića do Ive Andrića, oni su velikani koji nikada nisu zaboravili svoje pravo poreklo

Pravoslavni Srbi su se u srednjem veku na Balkanu našli na udaru dve velike sile - na zapadu je to bila rimokatolička vera koju je papa nastojao da što dalje proširi na istok smatrajući zapadne krajeve poluostrva svojom interesnom zonom, dok su sa istoka prodirali muslimanski Turci koji su vodili „sveti rat” za širenje islama.

Preduslov za ravnopravnost i napredak u Dubrovačkoj Republici bio je primanje rimokatoličke vere, asavremenim rečnikom se može reći da je to bio preduslov za sticanje državljanstva. Međutim, promena vere nije značila i promenu narodnosti, jer je to nemoguće. Dubrovački Srbi su se uvek ponosili svojim poreklom. U periodu od 15. do 19. veka, veliki broj dubrovačkih dokumenata pisan je na srpskom jeziku koji su Dubrovčani nazivali lingua serviana, a dubrovački pisari potpisivali su se kao „dijaci srpski”.

Srpski političar, istoričar i publicista 19. veka Natko Nodilo rekao je: „U Dubrovniku, ako i ne od prvog početka, a ono od pamtivjeka, govorilo se srpski: govorilo - kako od pučana, tako od vlastele; kod kuće, tako u javnom životu i u općini, a srpski je bio i raspravni jezik”. Ove reči potvrdio je i filolog Milan Rešetar, Srbin katolik iz Dubrovnika, koji je rekao da je „Dubrovnik po jeziku uvijek bio srpski”.

Lider Srba u Dubrovniku, rimokatolički sveštenik i član Srbokatoličkog pokreta dum Ivan Stojanović, koji se suprotstavio austrijskoj hrvatizaciji Dubrovčana, zapisao je: „Srbin si po rodu i po običajima; u srpstvu ti je jedini spas; vjera ti ni najmanje ne priječi da budeš Srbin”.

Ivan Dživo Gundulić

Rodio se 9. januara 1588. godine u Dubrovniku, u staroj aristokratskoj porodici i smatra se najvećim srpskim baroknim pesnikom. Roditelji su mu bili Dživa Gundulić i Fran Gundulić, diplomata u Konstantinopolju (Istanbulu). 

Ivan je gimnaziju završio u Dubrovniku kod profesora jezuita koji su izvršili veliki uticaj na njega. Studirao je „humanitarne nauke” i filozofiju sa jezuitima, a potom i pravo. Gundulići su obavljali razne državno-administrativne poslove u Dubrovniku i okolini, pa tako i sam Ivan koji je svoj radni vek proveo na raznim činovničkim pozicijama. Bio je biran i za senatora i člana Malog veća, međutim svoj najveći trag ostavio je u književnosti. Imao je 3 sina sa Nikolicom Sarkočević, od kojih je jedan bio pesnik. Umro je 8.12.1638. godine i sahranjen u franjevačkoj crkvi u Dubrovniku.

Napisao je 18 poznatih pesničkih dela, od kojih je 12 sačuvano. Najpoznatiji su „Osman”, „Dubravka” i „Suze sina razmetnoga”.

Najznačajnije Gundulićevo delo bilo je „Osman” koje je i jedno od najvažnijih evropskih književnih dela 17. veka. Tema „Osmana” je borba hrišćana protiv Turaka, a delo nikada nije završeno. Štampano je u Dubrovniku 1826. godine, posle pada Republike. Zagrebačko izdanje iz 1844. nije doživelo pažnju čitalaca jer je pisano na štokavskom narečju srpskog jezika, koje zagrebački građani koji su govorili kajkavski nisu razumeli.

„Osman” ima preko 11.000 stihova, od kojih je više od 1000 posvećeno Srbima i to Nemanjićima, Svetom Savi, Milošu Obiliću, kraljeviću Marku, knezu Lazaru i Đurđu Brankoviću.

Enciklopedija Britanika 1911. godine Gundulića navodi kao srpskog pesnika: „Ivan Gundulich (1588 - 1638), known also as Giovanni Gondola, Servian poet, was born at Ragusa on the 9 th of January 1588. A born poet, he admired much the Italian poets of his time, from whom he made many translations into Servian”. (Ivan Gundulić (1588 - 1538), poznat i kao Đovani Gondola, srpski pesnik, rođen je u Dubrovniku 9. januara 1588. Rođeni poeta, divio se italijanskim pesnicima toga vremena, a mnoge od njih je i preveo na srpski jezik).

Godine 1880. Srpska dubrovačka omladina pokreće inicijativu za podizanje spomenika ovom srpskom pesniku koju gradska vlast prihvata. Osnovan je odbor za proslavu 300 godina od rođenja Gundulića koji su činili Srbi katolici. Odbor je odmah počeo da prikuplja novac za izgradnju spomenika, a novčani prilog stigao je i iz kase princa Aleksandra Obrenovća. Đaci širom Srbije prikupljali su novac za spomenik i u tom cilju su se u Šapcu organizovale dobrotvorne zabave.

List „Dubrovnik” obavestio je svoje čitaoce o sakupljanju novca u Srbiji: „Ovijeh dana ministarstvo prosvete izdalo je naredbu, kojom nalaže profesorima sviju zavoda u Srbiji, da mogu pikupljati priloge od 10 do 20 para od svijeh učenika, te da se tim što više skupi priloga za podignuće spomenika srpskom pjesniku Ivanu Gunduliću.”

Svečano otkrivanje spomenika zakazano je za 26. jun 1893. godine pred Vidovdan kom su prisustvovali mnogi Srbi iz Srbije, Crne Gore i Austrougarske, među kojima su bili i Jovan Jovanović Zmaj, Aleksa Šantić, Stevan Mokranjac, Bogdan Medaković i drugi. Austrougarska je zabranila Srbima da tokom formalnog dela organizovano pristupe i poklone se spomeniku, pa su bili primorani da to učine pre zvaničnog početka programa.

Nekoliko godina pre podizanja spomenika, dr Lazar Tomanović, srpski političar, sudija i književnik, u zadarskom časopisu „Srpski list” objavio je dugačak tekst 1888. godine u nameri da odbrani Gundulićevo srpstvo u kojem je analizirao njegovo delo „Osman” s ciljem da dokaže činjenicu da se Ivan Gundulić ponosio svojim srpskim poreklom.

Na početku teksta napisao je: „Još godine 1880. ja sam bio napisao jedan listak u ‘Srpskom listu‘ pod nazivom ‘Gundulićev Osman sa gledišta srpsko-hrvatske razmirice‘ gdje sam zabilježio jedan dijalog između mene i jednog Hrvata, o Gunduliću iz doba moga Đakovanja u Gracu. Moj prijatelj Hrvat, s kojijem sam se bio počeo sastajati pri čaši piva, jednom nazva Ivana Gundulića hrvatskijem pjesnikom, a Gundulićeva Osmana cvijetom hrvatske književnosti. Ja sam ga na to pozvao, da mi kojijem stihom ili kojom riječi iz Osmana dokaže, da se Gundulić Hrvatom osjećao. A kad nije mogao to učiniti, ja sam ga zapitao, što mu se čini, bih li ja bio u stanju, da njemu dokažem, da s kraja na kraj Osmana diše nježna i ponosna duša Srbinova. I ja sam po eposu Gundulićevu pokupio ona mjesta gdje se pjesnik Srbinom izdaje, pa sam to u lisku višerečenom pečatao.”

Godine 1893, povodom otkrivanja spomenika Ivanu Gunduliću u Dubrovniku, srpski pesnik Vid Vuletić Vukasović je u listu „Bosanska vila” objavio kratku pesmu „Dubrovniku u oči Gundulićeve slave” u kojoj jedna strofa glasi: 

Tad Gundulić, prva srpska duša,
Na nebesim’ svu radost okuša,
Jer sviće nam’ eto krasno doba...

Neki od poslednjih potomaka porodice Gundulić pripadali su srbokatoličkom pokretu iz 19. veka, među kojima je i gradonačelnik Dubrovnika Frano Getaldić-Gundulić koji je bio i pristalica Srpske stranke.

Srpska akademija nauka i umetnosti Ivana Gundulića je uvrstila među 100 najznamenitijih Srba, a njegova dela su u sastavu srpske književnosti Matice srpske, sa ostalim dubrovačkim piscima, u petom tomu knjige „Deset vekova srpske književnosti”. Danas jedna ulica u Beogradu i osnovna škola nose ime po ovom srpskom pesniku.

Ruđer Bošković

Srpsko-italijanski matematičar, astronom, fizičar, inženjer, filozof, arhitekta, geolog, pedagog, arheolog, diplomata, pesnik, prevodilac i profesor Ruđer Bošković rođen je 18. maja 1711. u Dubrovniku. Otac mu je bio trgovac, Srbin Nikola Bošković iz Orahova kod Trebinja, a majka Italijanka Paola iz porodice Bara Betere, poznatog dubrovačkog trgovca. Bio je njihovo sedmo dete, od osmoro koliko su imali.

Gimnaziju je završio u Dubrovniku pri jezuitima. U svojoj 15. godini 1725. stupa u Jezuitski red i odlazi u Rim gde stiče vrlo visoko obrazovanje. Studirao je retoriku, poeziju, filozofiju, matematiku i teologiju. Kada je imao 33 godine, 1744, postao je sveštenik. Bio je vrlo ugledan naučnik i matematičar koji je radio kao profesor. U Milanu je osnovao Milansku opservatoriju i postao njen prvi direktor. Objavio je 70 naučnih radova i bio član londonske, pariske i rimske Akademije.

Ruđer Bošković je, između ostalog, tvorac i jedinstvenog zakona sile, a često je pozivan da rešava neke probleme svog vremena, pa je takve pozive dobijao i od pape.

Veliki srpski naučnik Milutin Milanković često je govorio o Ruđeru Boškoviću. Od poznatog srpsko-italijanskog slikara Vlaha Bukovca tražio je da napravi portret Ruđera Boškovića koji je on uradio 1919. godine i danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu, a povodom toga Milutin je zapisao: „Ne može srpski narod ostati bez lika jednog od svojih najvećih sinova”.

Danilo Kovač, istoričar sa Univerziteta Sapijenca u Rimu, rekao je da istorijski zapisi nesumnjivo potvrđuju da je Nikola posećivao i opisivao srpske pravoslavne crkve i manastire na Kosovu i Metohiji. Dakle, iako je bio katolik, bio je vrlo svetan svog srpskog porekla po ocu i istraživao kulturu svojih predaka.

Srpska akademija nauka i umetnosti svrstala ga je među 100 najznamenitijih Srba svih vremena. Oksfordski filozofski rečnik Sajmona Blekburna o Boškoviću kaže: „Jezuitski matematičar i naučnik. Rođen u Dubrovniku, iz mešovitog srpsko-italijanskog braka”.

Ruđer je preminuo 13. februara 1787. godine u Milanu gde je i sahranjen. Danas u Srbiji mnogi gradovi imaju ulice po ovom naučniku, kao i jedna osnovna škola i gimnazija, ali i Astronomsko društvo osnovano 22. aprila 1934. u Beogradu koje je jedno je od najstarijih astronomskih društava u Evropi, a najstarije na Balkanu.

Petar Preradović

Istaknuti srpski pesnik rodio se u Grabovnici 19. marta 1818. godine u današnjoj Hrvatskoj, na samoj granici sa Mađarskom. Njegova porodica bila je tipična graničarska srpska porodica s dugom tradicijom služenja Austrijskom carstvu. Na grbu Petra Preradovića nalazi se, kao spomen na graničarsko poreklo njegove porodice, grifon koji zamahuje sabljom držeći pri tome u levoj ruci odsečenu tursku glavu.

Preradovići su pravoslavni Srbi i vode poreklo iz Stare Srbije, odakle su se u 17. veku, pre Velike seobe Srba, preselili u Bačku i nastanili u selu Leđen (danas Riđici) u gornjoj Bačkoj, između Baje i Sombora. Petrov put je tipičan za dobar broj Srba tog vremena: nemačko obrazovanje, zatim vojni poziv, vojna akademija i na kraju čin.

Otac Petra Preradovića, Jovan, bio je austrijski graničarski oficir rodom iz Grubišnog Polja u Vojnoj krajini, a majka Pelagija iz Đurđevca. Petar je kršten u pravoslavnoj crkvi u selu Mala Trešnjevica. Otac mu je umro kada je Petar bio dete i ostao je da živi sa samohranom majkom. Kada je napunio 12 godina, upisan je u Vojnu akademiju u Viner Nojštatu u današnjoj Austriji gde je ostao punih osam godina.

Budući da je upisan kao siromašni pitomac, odmah je zaveden kao rimokatolik i sa ostalim pitomcima odvođen na mise. Tako su se kao rimokatolici svi novi đaci zavodili svake godine bez ikakvog zvaničnog prelaska iz pravoslavne u rimokatoličku veru. Neki su se kasnije pismeno obraćali nadležnima kako bi ispravili ovu nepravdu, ali je takvih bilo malo jer je napredovanje u službi pravoslavcima bilo znatno otežano. Tako su svi oni oni bez formalnog pokatoličavanja postajali katolici.

Godine 1834. počeo je da piše pesme na nemačkom jeziku, s obzirom na to da se školovao na istom, i na nemačkom je pisao pesme sve do 1843, a srpski je sve više zaboravljao. Studije je završio kao prvi u svojoj klasi i postao poručnik. Prilikom prekomande u Zadar 1842. godine Petar se upoznao sa Spirodonom Spirom Dimitrovićem Kotoraninom, u čijoj kući su se često okupljali istaknuti dalmatinski Srbi. Spiridonu je obećao da će mu poslati pesmu na srpskom jeziku. Tako je nastala prva Preradovićeva pesma na maternjem jeziku „Poslanica Špiri Dimitroviću”.

Sve češće je pisao na svom maternjem jeziku. Godine 1845. izdaje svoju prvu zbirku pesama „Prvienci", koju je činilo 37 pesama, a srpski kalendar „Dragoljub" koji je izlazio u Budimu štampao je 1846. godine njegove pesme „Elica” i „Početak ljubavi”.

Gotovo ceo svoj život Preradović je bio vojnik koji je proveo u službi i pisao onoliko koliko mu je to služba dozvoljavala. Godine 1866. postao je general, a 1870. se preselio u Beč. Teško se razboleo 1871, a sledeće godine je preminuo. Ubrzo potom sahranjen je u Beču, a 1879. njegovi ostaci preseljeni su u Zagreb, gde su pokopani na Mirogoju.

Na spisku ubijenih u logoru Jasenovac u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj do sada je identifikovano preko 100 Preradovića. Na trgu ispred srpske pravoslavne crkve u Zagrebu nalazi se spomenik Petru Preradoviću iz 1895. godine.

Tokom života bio je saradnik „Srpskog narodnog lista”, „Srpsko-dalmatinskog magazina” i „Srpskog Letopisa”. Šezdesetih godina se dopisivao i sa Vukom Stefanovićem Karadžićem. U jednom od pisama Vuku napisao je: „Ako se možda čudite što ja kao Srbin pišem latiničnijem slovima, ima tomu više razloga, ali možda će doći sretan dan, pa ću moći pisati i kiriličkim pismenima.” Smatrao je Srbe i Hrvate narodom jedne krvi i čitavog života je u to verovao, smatrajući da se Sloveni moraju ujediniti protiv nemačke ekspanzije.

Dva puta se ženio, prvi put 1848. godine sa Italijankom - Pavicom de Ponte, drugi put Nemicom - Emom Regnerovom. Posle smrti supruge Pavice 1855. godine, ostao je udovac sa dvoje male dece - Dušanom i Milicom. Ema je bila vaspitač njegove dece, kojom se oženio nakon deset godina. Imao je ukupno sedmoro dece, od kojih je dvoje umrlo od bolesti. Njegova unuka Paula fon Preradović autor je teksta današnje austrijske himne.

Petar je 1863. godine napisao pesmu „Hrvat ili Srbin”:

(Nekom prijatelju)
Ti se na me srdiš, mili pobratime,
veliš: „Srbin jesi, srpsko imaš ime,
tvoji pradjedovi svi su Srblji bili,
na Kosovu polju možda krvcu lili,
a ti, njihov unuk, za Srblje ne mariš,
već se u hrvatstvu pokvarenom kvariš";
Tvoj me ukor, pobre, tišti odveć jako,
i da nijesam vojnik, pod tiskom bih plako;
al` ovako, znadeš, lahke su mi misli,
i popuštam ondje gde bi drugi stisli.
Izvan, ako hoćeš, da se porvamo,
a ti sjedlaj noge, ter dojaši amo,
ustanovi mjesto, vrijeme i drugara,
pa ćemo raspačat, što nam srce para,
a u cijelom svetu neka spomen bude
da su do dva brata bili dvije lude.

Valtazar Bogišić

Rodio se 20. decembra 1834. godine u Cavtatu, u današnjoj Hrvatskoj. Bio je poznati istoričar prava i jedan od najistaknutijih naučnika sa naših prostora. Studirao je prava u Beču, ali je slušao i predavanja iz istorije, filozofije i filologije. Stekao je dva doktorata, iz filozofije i prava i radio u dvorskoj biblioteci u Beču. 

Valtazar je sakupljao srpske narodne pesme i pripovetke. Bio je ponosni pripadnik srpskog naroda, pa je u Novom Sadu 1866. godine osnovao politički pokret „Ujedinjena omladina srpska“.

Kada je Austrougarska zabranila pokret, Bogišić sa Markom Miljanovim i knezom Nikolom na Cetinju osniva „Družinu za oslobađanje i ujedinjenje srpsko“. Bio je i član Srbokatoličkog pokreta u Dubrovniku.

Izabran je za redovnog člana Srpske kraljevske akademije 23. januara 1888. godine. Bogišić je 16 godina radio na Opštem imovinskom zakoniku za Crnu Goru, postao je Ministar pravde Crne Gore i vršio nadzor primene svog zakonika u praksi. Umro je u Rijeci 24. aprila 1908. godine.

Vlaho Bukovac

Srpsko-italijanski slikar i akademik rođen je 4. jula 1855. u Cavtatu u današnjoj Hrvatskoj kao Biagio Faggioni od oca dalmatinskog Italijana Agostina i majke Srpkinje Marije Perić. Vlaho je pod uticajem srpskog književnika, naučnika, političara i jednog od najpoznatijih dubrovačkih Srba katolika Meda Pucića promenio svoje ime (faggio na italijanskom znači bukva).

Vlaho je u Cavtatu pohađao osnovnu školu, a sa 11 godina spremao se da se upiše dubrovačku gimnaziju. U to vreme stigao mu je stric iz Amerike i 1866. mladog Vlaha Bukovca je poveo sa sobom u Ameriku, međutim to se završilo neslavno jer je stric ubrzo preminuo, a strina je pokušala da se reši dečaka poslavši ga u popravni dom.

Posle 4 godine boravka u Americi, uspeo je da se vrati u svoj rodni kraj. U Americi ponovo boravi posle nekoliko godina, a neverovatni talenat za slikanje iskazivao je svakom prilikom, pa je oslikavao vagone. Godine 1877. se definitivno vraća u Cavtat, i tada dolazi do njegovog uspona kada ga primećuje Medo Pucić, pa odlazi na školovanje u Pariz.

Često je pravio izložbe svojih dela u Parizu, a u više navrata boravio je i u Srbiji. Prvi put je to bilo 1882. godine kada slika portrete kraljice Natalije i kralja Milana Obrenovića, kao i portret prestolonaslednika Aleksandra, i potpisuje se ćirilicom.

Početkom 1884. godine izabran je za dopisnog člana Srpskog učenog društva, a 1892. godine i za počasnog člana Srpske kraljevske akademije. Vlaho je u svojoj autobiografiji „Moj život”, koju je 1925. godine u Beogradu objavila Srpska književna zadruga, povodom boravka u Srbiji opisao kako se predstavio kraljici Nataliji:„Ja nijesam Francuz, ja sam rodom iz Dubrovnika, odnosno iz Cavtata, moj je jezik srpski, naime taj isti, kojim se govori u Beogradu", a o boravku u Srbiji napisao je: „Topio sam se od miline, slušajući u tako otmenom krugu svoj maternji jezik, taj slatki i krasni jezik, od kog se u tuđini bijah gotovo sasvim odvikao! Bio sam ponosan što je to moj narod - hrabar i bistar narod, koji je, eto, u ime Boga, zakoračio na put slobode i civilizacije".

Godine 1892. oženio se Jelicom Pitarević iz Dubrovnika s kojom je dobio jednog sina i tri ćerke. Ponovo je boravio u Srbiji 1901. u Smederevu, takođe radi portretisanja kraljevskog para, zatim na leto 1903. godine, kada radi portret Petra Karađorđevića, i 1922. kralja Aleksandra Karađorđevića. Vlaho je autor poznate istorijske slike „Blagoveštenski sabor 1861. godine".

Jedan period života boravio je i u Zagrebu gde je napravio veliku kompoziciju „Gundulićev san”, a od 1903. godine do smrti živeo je u Pragu, gde je bio profesor na Likovnoj akademiji. Često se susretao sa Valtazarom Bogišićem čiji je portret takođe uradio. Preminuo 23. aprila 1922. u Pragu od posledica moždanog udara, a sahranjen u svom rodnom Cavtatu.

Marko Murat

Bio je srpski akademski slikar i profesor rođen u Šipanskoj Luci u današnjoj Hrvatskoj 30. decembra 1864. godine. Potiče iz stare srpske porodice od majke Katarine i oca Pava. Njegov stariji brat Andro Murat bio je katolički sveštenik, a imali su i tri sestre.

Osnovnu školu i gimnaziju je 1883. godine završio u Dubrovniku, a potom je tri godine studirao teologiju u Zadru. Godine 1886. odlazi na slikarske studije u Minhen koje završava 1893. godine kada ima i svoje prve izložbe.

Između 1894. i 1898. živeo je naizmenično u Dubrovniku, Beogradu i Novom Sadu, da bi 1898. konačno prešao u Srbiju. Iza sebe je ostavio mnogo dela. U prvoj polovini 1895. godine u Beogradu na kraljevskom dvoru portretisao je srpskog vladara Aleksandra Obrenovića, a 1904. godine bio je i predavač crtanja kraljeviću Aleksandru Karađorđeviću. Bio je jedan od osnivača Društva srpskih umetnika „Lada” iste godine.

Imao je samostalne izložbe i aktivno je učestvovao u formiranju umetničke sredine u Beogradu. Godine 1898. učestvovao je u osnivanju Udruženja srpskih umetnika za plastične umetnosti i muziku u Beogradu. Bio je jedan od umetnika koji su 1900. predstavljali Kraljevinu Srbiju na Svetskoj izložbi u Parizu. Na toj izložbi je nagrađena njegova velika istorijska kompozicija i verovatno najveće delo koje je stvorio, „Ulazak cara Dušana u Dubrovnik”.

Za vreme Prvog svetskog rata bio je u Dubrovniku, gde je hapšen i proganjan kao Srbin katolik od austrijskih vlasti. Proveo je to vreme u nekoliko zarobljeničkih logora. Tokom okupacije Beograda opljačkan je njegov slikarski atelje iz kojeg su odnete slike. Jedna od tih je bio „Portret dum Ivana Stojanovića", najviđenijeg Srbina katolika u Dubrovniku. U Beograd se vraća posle rata i boravi u njemu do penzije 1932. godine, kada se vraća u Dubrovnik gde ostaje do svoje smrti 1944. godine.

Godine 1920. izabran je za dopisnog, a 1940. za redovnog člana Srpske kraljevske akademije. Novembra 1922. dobio je kraljevski Orden Belog orla V stepena, decembra 1924. godine kraljevski Orden Sv. Save III stepena kao i Orden Jugoslovenske krune III reda 1930. godine.

Godine 1933. počeo je da piše autobiografiju „Iz mog zivota". Ovaj rukopis sadrži oko dvadeset tabaka, ručno pisanih ćirilicom. Njegova autobiografija predstavlja jednu intimnu ispovest i uspomene iz života, on ne piše o svom umetničkom radu, već o životnom razvoju. 

Na samom početku autobiografije Murat određuje i svoje mesto u nacionalnoj istoriji kulture, izražavajući nadu da će u njegovom tekstu „možda... naći nečeg za sebe korisnog, umjetnici naši i pisci i istoričari umetnosti Srba”. Zatim je naveo da će pisati „ćirilskim pismenima stoga što su ona naša, za naš jezik zgodno udešena”, a potom dodao da se u Dubrovniku tada pretežno piše latinicom, mada to nije bilo ranije. 

Ćirilica je u starim vremenima upotrebljavana i u liturgijskim, crkvenim knjigama, a njeno napuštanje, smatra Murat, „ne bješe posledica tobože rimske propagande, nego prirodna težnja uopćavanja i približavanja kulturnom Zapadu”. On je ćirilicu naučio u školi, u rodnom mestu, kod učitelja koji je posebno insistirao na ovom pismu, dubrovačkog pisca i prevodioca, Antuna Kazalija. Murat jezik Dubrovčana naziva isključivo srpskim, a što se teritorije kojom se proširivala Dubrovačka Republika tiče, Murat kaže da su nju Dubrovčani dobijali na poklon ili kupovali od srpskih vladara.

Govorio je i o promenama imena dubrovačkih Srba koje su nastupile u 16. veku, do kada su „srpska narodna imena skoro isključiva”, dok kalendarskih „nije bilo ni desetak”. Od tada je crkva, „držeći se odredbe da kristijani moraju nositi imena svetaca, prevađala ova narodna imena..., tako da je, na primer, Rado prevođen u Raphael, Boško sa Natalis...”

Marko Murat bio je jedan od onih umetnika koji su u trenucima najvećeg buđenja nacionalne svesti naslikali kompozicije koje su glorifikovale slavnu srednjevekovnu srpsku prošlost, i pritom na svoja velika platna uveli prirodnu svetlost i na taj način postali začetnici plenerizma u srpskoj sredini, otvorivši tako put novim i modernim tendencijama koje će ostvariti umetnici sledeće generacije.

Ivo Andrić

Jedan od najvećih srpskih pisaca svih vremena rodio se 9. oktobra 1892. godine u naselju Dolac kod Travnika u današnjoj Bosni i Hercegovini. Rođen je za vreme austrougarske okupacije od oca Antuna Andrića i majke Katarine Pejić. Otac mu je rano umro od tuberkuloze, pa je Ivo detinjstvo proveo u Višegradu sa majkom kod njenih roditelja.

Dok je pohađao sarajevsku gimnaziju, pisao je poeziju za srpski list „Bosanska vila” gde je objavio svoju prvu pesmu „U sumrak”. Bio je pripadnik revolucionarnog pokreta Mlada Bosna i strastveni borac za oslobođenje od austrougarske okupacije.

Studirao je na univerzitetima u Zagrebu, Beču i Krakovu. Godine 1914. posle atentata na Franca Ferdinanda zadesio se u Splitu kada ga hapsi splitska policija kao člana Mlade Bosne gde je ostao do 1915. godine. Godine 1919. seli se u Beograd gde počinje da radi u ministarstvu vera. U Beogradu se druži sa Milošem Crnjanskim,  Stanislavom Vinaverom, Simom Pandurovićem, Sibetom Miličićem i drugim književnicima.

U narednim godinama imao je uspešnu diplomatsku karijeru, radio je kao diplomata u Vatikanu, Bukureštu, Trstu, Gracu, Parizu i Madridu. Godine 1926. postao je član Srpske kraljevske akademije. Od 1930. do 1933. godine bio je sekretar stalne delegacije Kraljevine Jugoslavije pri Društvu naroda u Ženevi, a 1934. godine postaje urednik Srpskog književnog glasnika gde je objavio više svojih pripovetki.

Godine 1919. postao je ambasador Kraljevine Jugoslavije u Nemačkoj. Prisustvovao je potpisivanju Trojnog pakta kao zvanični predstavnik Jugoslavije. Posle bombardovanja Beograda 6. aprila napušta Berlin i novembra iste godine penzionisan je na sopstveni zahtev. Rat je proveo u Beogradu u izolaciji.

Odbio je da potpiše Apel srpskom narodu kojim se osuđuje otpor okupatoru. Iz moralnih razloga je odbio poziv da se njegove pripovetke uključe u „Antologiju savremene srpske pripovetke” za vreme dok „narod pati i strada”: „Kao srpski pripovedač, kao dugogodišnji saradnik Srpske književne zadruge i član njenog bivšeg Književnog odbora, ja bih se u normalnim prilikama, razumljivo, odazvao ovom pozivu. Danas mi to nije moguće, jer u sadašnjim izuzetnim prilikama, ne želim i ne mogu da učestvujem ni u kakvim publikacijama, ni sa novim, ni sa ranije već objavljenim svojim radovima.”

Za vreme rata je u Beogradu napisao roman „Travnička hronika” kao i svoj najpoznatiji roman, remek-delo „Na Drini ćuprija”.

Na vlast su došli komunisti, Ivo 1946. postaje predsednik Saveza književnika Jugoslavije, a 1954. i član Komunističke partije Jugoslavije. Roman „Prokleta avlija” je štampao u Matici srpskoj iste godine. Oženio se 1958. godine kostimografkinjom Narodnog pozorišta iz Beograda, Milicom Babić s kojom iste godine počinje da živi u stanu u zgradi na današnjem Andrićevom vencu.

Godine 1961. Nobelov komitet dodelio mu je Nobelovu nagradu za književnost. Do smrti je bio član Upravnog odbora Srpske književne zadruge.

Preminuo je 13. marta 1975. na Vojnomedicinskoj akademiji, a sahranjen u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju u Beogradu.

Andrić je autor brojnih romana i pripovetki, pa je pored pomenutih napisao i „Prokletu avliju”, „Razgovor sa Gojom”, „Most na Žepi”, „Gospođicu” i mnoge druge.

Ivo Andrić se u svim prilikama nedvosmisleno izjašnjavao kao Srbin i naglašavao da piše srpskim jezikom. Zahvaljujući tome što je on pisac 20. veka, njegova lična dokumenta u kojima se izjašnjavao kao Srbin dostupna su javnosti i nalaze se pretežno u Muzeju Ive Andrića koji se nalazi u njegovom stanu u Beogradu.

Dakle, u njegovoj ličnoj karti, vojnoj knjižici, izvodu iz matične knjige venčanih, evidentnom listu prilikom ulaska u KPJ, svuda pod narodnost, odnosno nacionalnost, stoji Srbin. Samim tim, svaka rasprava na temu nacionalnosti Ive Andrića je besmislena, ali i uvredljiva po samog pisca čime se udara na njegovo pravo da se oseća i izjašnjava kao Srbin. Ivo je privatno pisao ćirilicom o čemu takođe postoje pismeni dokazi, pa je i svoje najveće delo „Na Drini ćuprija” pisao na ćirilici.

Ne samo da se u ličnim dokumentimaizjašnjavao kao Srbin, već je i u gotovo svakoj prilici svoju pripadnost srpskom narodu isticao. Tako je u svom pismu komesaru Srpske književne zadruge (1942) istakao da je srpski pisac. Ivo se dva puta jasno distancirao od pripadnosti hrvatskom narodu, i to tako što je 1933. odbio da njegove pesme uđu u „Antologiju hrvatske lirike”, a zatim i 1954. kada je odbio da se u Jugoslovenskoj enciklopediji u njegovoj biografiji navede da je hrvatskog porekla.

O Ivi Andriću su i njegovi savremenici pisali kao o srpskom piscu. Kanadsko-američki istoričar Mek Nil pisao je da su roditelji majke Ive Andrića bili Srbi. Ivo Vojnović, srpski književnik, pravnik i akademik je u pismu svom bratu Luji između ostalog o Ivi Andriću napisao: „Šaljem to djelo Ex ponto koje je probudilo veliku senzaciju. Pisac mladi katolički Srbin iz Bosne, idealan mladić, 26 god.”

L. F. Edvards u svom predgovoru prevoda romana „Na Drini ćuprija” kaže da je Ivo Srbin i Bosanac, a stalni sekretar Švedske kraljevske akademije Anders Osterling je u svom govoru prilikom dodeljivanja Nobelove nagrade Ivi istakao da se on, kao mlad srpski student, priključio nacionalnom revolucionarnom pokretu i da je bio progonjen pa zatvoren 1914. na početku Prvog svetskog rata.

Godine 1975. počela je sa radom Zadužbina Ive Andrića na osnovu njegove volje iz testamenta, a od iste godine dodeljuje se Andrićeva nagrada za priču ili zbirku priča napisane na srpskom jeziku. Mnoge obrazovne ustanove, ulice i trgovi u Srbiji i Republici Srpskoj nose ime Ive Andrića. U Višegradu na osnovu ideje Emira Kusturice izgrađen je Andrićgrad, grad izgrađen od kamena koji predstavlja kulturni centar posvećen jedinom srpskom nobelovcu.

O Ivi Andriću snimljena je serija „Nobelovac”, a Andrića igra Tihomir Stanić.

Ne zaboravimo ih

Mnogo Srba katolika u ovom tekstu nije pomenuto, a zadužili su srpski narod sve dok on postoji. Među njima su Matija Ban, Nikša Gradi, Antun Fabris, Luko Zore, Ivo Vojnović, Sibe Miličić, Teodora Bošković, Lujo Adamović, Lujo Vojnović, Antonije Vučetić, Krsto Dominković, Frano Kulišić, Ivan Đaja, Vasilija Lainović i mnogi drugi. Dali su ogroman doprinos ne samo srpskoj, već i evropskoj i svetskoj kulturi i nauci.

Marko Murat se u korespondenciji sa kritičarem dr Milanom Ševićem 1932. godine požalio da pravoslavni Srbi ne priznaju katoličke Srbe za „prave Srbe” jer nisu pravoslavci. Isto tako su muslimanski Srbi neretko odbačeni i odgurnuti iz korpusa srpskog naroda jer su oni ili njihovi preci promenili veru. A svi oni zajedno, i pravoslavci i katolici i muslimani, čine telo srpskog naroda, i ne zaslužuju da budu otuđeni ili zaboravljeni.

Bonus video: